A+    A-
(3,205) جار خوێندراوەتەوە

سى ئاى ئەى، تیۆرە فەڕەنسيیەکان دەخوێنێتەوە

 دەربارەى کارى فيکرى بۆ لەناوبردنى چەپى ڕۆشنبیرى[1]

 

 

   

                                                                                                                                                  pdf

 

 

ن: گابرێل ڕۆکهیڵ

و. ئاکۆ قادر

 

 

 

 

زۆربەى جار وا مەزەندەدەکرێت بیرمەندەکان خاوەنى هێزێکى کەمى سیاسیين یاخود هیچ هێزێکى سیاسیيان نیە، و بیرمەندەکان لە بورجى عاج دانیشتوون، و لە جیهانى واقيعی دابڕاون، و سەرقاڵن بە گفتوگۆى ئەکادیميى بێ‌مانا لەبارەى بنجوبناوانى بابەتە تایبەتمەندە بێ‌نرخەکان، یاخود لەسەر هەورى چڕى تیۆرى عەقڵە مەزنەکان مەلەدەکەن. زۆرینەى جار  نەک تەنها وا وێناى بیرمەندان دەکرێت کە دابڕاو بن لە واقيعی سیاسى بەڵکو هەروەها وەک کەسانێکى بێ دەسەڵات تەماشادەکرێن لەوەى کە ناتوانن کاریگەرییەکى بەمانایان هەبێت تێیدا، بەڵام دەزگاى سەرەکيى هەواڵگريى سى.ئاى.ئەى بە شێوەیەکى دیکە تەماشاى ئەم بابەتە دەکات.

لەڕاستیدا ئەم دەزگايه‌ بەرپرسە لە کودەتاکان و کوشتن و یاریکردنە نهێنيیەکان بە حکومەتانى دیکە، نەک هەر باوەڕى بە (هێزى تیۆر) هەبووە بەڵکو سەرچاوەى گرنگى دابینکردووە بۆ کۆمەڵێک لە سیخوڕە نهێنیيەکانى کە لێکۆڵینەوە بکەن لەبارەى ئەوەى هەندێک پێیانوایە ئاڵۆزترین و سەختترین تیۆرەکانن کە تا ئێستا بەرهەمهاتبن. دەزگاى گشتيى هەواڵگريى(سى ئاى ئەى) لێکۆڵینەوەیەکى سەرنجڕاکێشى ئاشکراکرد کە لە ساڵى 1985دا نوسراوە و بەم دوایانە دواى پاکژکردنێکى لاوەکى لەڕێگەى یاساى ئازاديى زانیاريیەوە بڵاوکراوەتەوە، تێیدا ئاشکراى کرد کە سیخوڕەکانیان لەو تیۆرە فەڕەنسیيە ئاڵۆز، و خاوەن ئاراستە جیهانیانەیان کۆڵیوەتەوە، کە دەگەڕانەوە بۆ کەسانى وەک میشێل فۆکۆ و ژاک لاکان و ڕۆلان بارت.

پێدەچێت وێنەى سیخوڕە ئەمریکيیەکان کە لە قاوەخانەیەکى پاریسیدا کۆبوونەتەوە و بەوردى خەریکى لێکدانەوە و بەراوردکردنى تێبینیەکانیانن لە بارەى کاهینە مەزنەکانى ناو بیرى فەڕەنسی، ئەوانە تووشى شۆک بکات کە پێیانوایە ئەم کۆمەڵە لە بیرمەندان ئەستێرەگەلێکن ناکرێت هزرى قوڵیان، کە سەر بە جیهانێکى ترە، بە تۆڕى ڕاوکردنێکى بازاڕیه‌وە ببێت،  یان ئەوانەى بەپێچەوانەوە تەماشایان دەکەن، وەک فرۆشیارانێکى گەڕۆکى دەستبڕى گوتارێکى ئاڵۆز کە کەس لێیان تێ ناگات وکاریگەرییەکى کەم نەبێت نیانە، یان هەر کاریگەرییان نیە لە سەر جیهانى واقيعی. بەڵام بەهەرحاڵ ئەمە ئەوانە تووشى شۆک ناکات کە ئاگادارن لە وەبەرهێنانە بەردەوام و دوورودرێژەکانى سى ئاى ئەى لە بوارى جەنگى ڕۆشنبیريى جیهانیيدا، لە نێویشیاندا پاڵپشتیکردن لەشێوازە هەرە لەپێشینەکان، کە زۆر بەباشى لێکۆڵەرانى وەک فرانسیس ستۆنۆر سۆندرز، و جایلز سکۆت سمس، و هیو ویلفۆرد تۆماریانکردووە(منیش بەشداريى تایبەتيیم لەم بوارەدا هەبووە لە کتێبەکەمدا "مێژووی ڕادیکاڵ و سیاسەتى هونەرى".

تۆماس دەبلیو برادن، سەرپەرشتیارى پێشووى چالاکيیە ڕۆشنبیريیەکانى سى.ئاى.ئەى  باس لە هێزى هێرشى ڕۆشنبیريى ئاژانسەکەیان دەکات ئەمەش لە کتێبى a frank insider’s account کە لە ساڵى 1967 دا بڵاوبووه‌تەوە: دەڵێت "ئەو خۆشيیە بێ وێنەیەم لەیادە کە هەستم پێکرد کاتێک ئۆکێستراى سەمفۆنیاى بۆستن (کە سى.ئاى.ئەى پاڵپشتيى دەکرد) توانيى سەرکەوتن بەدەستبهێنێت. بەدەستهێنانى چەپڵە و ستایشى ویلایەتە یەکگرتوەکان لە پاریسدا، ئەوەى لەمەدا بەدەستمان هێنا  زۆر زیاتربوو لەوەى کە جۆن فۆستەر داڵاس یان دوایت ئازینهاوەر بتوانن بە پێشکەشکردنى سەد وتاریش بەدەستى بهێنن". ئەمەش بە هیچ جۆرێک ئۆپه‌راسیۆنێکى بچوک یان سنوردار نەبوو. لەڕاستیدا، هەروەک ویلفۆرد وتى، کۆڕى ئازاديى ڕۆشنبیرى (CCF)، کە بارەگاکەى لە پاریس بوو، کە دواتر ئاشکرابوو ڕووکارێکى سى.ئاى.ئەی بووە لە کاتى جەنگى ساردى ڕۆشنبیريیدا، کە لە هەرە گرنگترین پشتگیریکەران بووە لە مێژووی جیهاندا، کە پاڵپشتيى بێ‌وێنەى زنجیره‌یەک لە چالاکيى گرنگى هونەرى و ڕۆشنبیريى کردووە. نوسینگەى لە 35 وڵاتدا هەبووە، و دەیەها گۆڤارى گرنگى دەرکردووە، لە بەرهەمهێنانى کتێبدا بەشداريى کردووە، و کۆنگرەگەلێکى پایەبەرزى نێودەوڵەتى و نمایشى هونەرى و ئەدەبيى ڕێکخستووە، سەرپەرشتيى نمایش و ئاهەنگه‌كانى کردووە و زۆر سەخى بووە لە پارەدارکردنى دیارى و مينحە ڕۆشنبیريیە جیاوازەکاندا، هەروەها لە پشتى ڕووکارەکانى ترى سى ئاى ئەیەوە بووە وەک دەزگاى فارفێڵد.

 

دەزگاکە لە پاریس: مایکڵ جۆسیلسۆن سیخوڕى سى.ئاى.ئەى و سەرۆکى کۆڕى ئازاديى ڕۆشنبیرى لە ناوەڕاستەوە، لە گەڵ جۆن کلنتۆن هەنت و مێلفن لاسکی لە چەپەوە، لە کۆبوونەوەیەکدا.

 

ئەم ئاژانسە هەواڵگريیە له‌وه‌ تێگەشتبوو کە ڕۆشنبیرى و تیۆر دوو چەکى جەوهەریین لە جبەخانە گشتيیەکه‌دا کە بەکاریدەهێنا بۆ بەردەواميدان بە پاراستنى بەرژەوەندیيەکانى ئەمریکا لە سەرتاسەرى جیهاندا. ئەم لێکۆڵینەوەیەى کە بەم دوايیانە ئاشکرا کرا و دەگەڕێتەوە بۆ ساڵى 1985 بە ناونیشانى "فەڕەنسا: هەڵگەڕانەوەى بیرمەندانى چەپ"  کە بێگومان بەدواداچوونێکە لەبارەى بیرمەندانى فەڕەنسی- بۆ ئەوەى کاریگەرییان لەسەر دابنرێت-  و ڕۆڵى جەوهەريى ئەوان لە درووستکردنى ئەو ڕەوتانەى کە نەخشى سیاسەت دادەڕێژن، ڕاپۆرتەکە ده‌ڵێت هاوسەنگییەکى ئایدۆلۆژيى ڕێژەيى هەیە لەنێوان چەپ و ڕاستدا لە مێژووى فيکرى فەڕەنسی لە جیهاندا. ڕاپۆرتەکە تیشک دەخاتە سەر بەرفراوانبوونى چەپيش لە دواى جەنگى جیهانيى دووەمەوە، ئەمەش وەک دەزانین، ئاژانسەکە زۆر بەتوندى بەرهەڵستيى دەکرد ئەویش بەهۆى ئەو ڕۆڵە یەکلاکەرەوەیەى كه‌ كۆمۆنيسته‌كان هەیانبوو لە بەره‌نگاربوونەوەى فاشيزم و لە کۆتایيشدا سەرکەوتنیان لە جەنگدا دژ بەوان. سەرەڕای ئەوەى "ڕاست" بە تەواوى متمانەى لەدەستدابوو بە هۆى دەستتێکەڵکردنى ڕاستەوخۆى لە سەربازگەکانى مردنى نازیيەکاندا، و هەروەها بەرنامە فاشيستييه‌ دژ بە بیانی و دژ بە یەکسانیەکانیان (بەپێى شیکردنەوەى سى ئاى ئەى خۆى)، بۆیە ئەو سیخوڕە نەناسراوانەى کە ئەم لێکۆڵینەوەیان نوسیوە و  ناویان نەهێنراوە، بە خۆشحاڵیيەوە ئاماژە دەدەن بە گەڕانەوەى ڕاست لە دەوروبەرى سەرەتای ساڵانى حەفتاکانەوە.

زۆر بەدیاریکراوى، جەنگاوەرە ڕۆشنبیريیە نەناسراوەکان ستایشى ئەوە دەکەن، کە بینیویانە وەک بزاوتێکى دوولایەن بووە و ڕۆڵى بینیوە لە گواستنەوەى سەرنجى ڕەخنەیى ڕووناکبیران  لە ویلایەتە یەکگرتوەکانەوە بۆ سەر یەکێتيى سۆڤیەت، لەناو چەپدا بێزارییەکى فيکرى پلەبەپلە  لە ستالینيزم و مارکسیزم سەریهەڵدابوو، پاشەکشەیەکى یەک بەدواى یەکى بیرمەندانى ڕادیکاڵ لە گفتوگۆى گشتى درووستببوو، دوورکەوتنەوەیەکى تیۆريیش هەبوو لە سۆسیالیستى و پارتى سۆسیالیستى. بەڵام لە ناوەندەکانى ڕاست دا، ئایدۆلوژیستە هەلپەرستەکان، کە بە ناوەکانى وەک "فەیلەسوفانى نوێ" و "بیرمەندانى نوێى ڕاست" ئاماژەیان بۆ دەکرا، هەڵمەتێکى ڕاگەیاندنى گەورەیان بۆ لەکەدارکردنى مارکسيزم دەستپێکردبوو.

لە کاتێکدا بەشەکانى ترى ئەم دەزگا هەواڵگریيە لە ئاستى جیهانیدا سەرقاڵى لە ناوبردنى سەرکردە هەڵژێردراوە دیموکراتیيەکان بوو، و پارە و زانیاريى هەواڵگريى بە سیستەمە دیکتاتۆريیە فاشیسته‌کان پێشکەشدەکرد، و پاڵپشتيى گرووپەکانى  مردنى سەر بە ڕاست‌ى دەکرد، بەڵام تاقمى ئاژانسى هەواڵگريى سەرەکيى پاریسى زانیاريى کۆدەکردوە لەبارەى ئەوەى چۆن ڕۆيشتنى تیۆرى جیهانى بەرەو ڕاست سود بە سیاسەتى دەرەکيى ئەمریکى دەگەیەنێت. بیرمەندانى خاوەن مەیلى چەپ لە ماوەى دواى جەنگ بەئاشکرا کۆلۆنیالیستى ئەمریکایان دابووە بەر ڕەخنە. هه‌روه‌ها نفوزى ڕۆژنامەوانيى سارتەر وەک ڕەخنەگرێکى مارکسيى بوێر، و ڕۆڵى بەرچاوى – وەک دامەزرێنەرى ڕۆژنامەى لیبراسیۆن-  لە پەردەهەڵماڵین لە سەر ئەفسەرێکى نوسینگەى سى ئاى ئەى لە پاریس و ژمارەیەکى تر لە سیخوڕە نهێنیەکانیان، واى کردبوو کە ئاژانسەکە بەوردى چاودێريى بکات و بە کێشەیەکى زۆر ترسناکى دابنێت.

لە بەرامبەردا، بارودۆخى سەردەمى نیولیبراڵيى تازەپێگەيشتوو، و دژ بە یەکێتيى سۆڤیەت و مارکسیزم، بەدواداچوونى گشتيى بەلاڕێدابرد و سەرپۆشێکى بێوێنەى پێشکەش بە جەنگە پیسەکانى سى.ئاى.ئەى کردبوو لە ڕێگاى "تەنگوچەڵەمەدرووستکردن لە سه‌ر ڕێى هەرکەسێک کە بیویستایە بزاوتێکى گرنگ درووستبکات بەمەبەستى درووستکردنى بەرەنگارى لەنێو دەستەبژێرى فيکريیدا دژ بە سیاسەتەکانى ئەمریکا؛ بۆنمونە لە ئەمریکاى ناوەڕاست". گریگ گراندین، کە یەکێکە لە مێژوونوسە دیارەکانى ئەمریکاى لاتین لە "دوايین قەسابخانەى کۆلۆنیالیستى  بەوردى ئاماژە بەم بابەتە دەکات: "سەڕەڕای هەستانیان به‌ دەستتێوەردانە کارەساتبار و کوشندەکانیان بەشێوەیەکى ئاشکرا لە گواتیمالا لە 1954، کۆمارى دۆمنیکان لە 1965، و شیلى لە 1973، و سلفادۆر و نیکارگوا لە هەشتاکان، ویلایەتە یەکگرتوەکان پاڵپشتيیەکى دارایی و مادى و ئەخلاقيى بەردەوامى دەوڵەتە تیرۆریستی و سەرکوتکار و تاوانبارەکانى کردووە(....)، بەڵام زەبەلاحيى تاوانەکانى ستالین واى کرد کە مێژوویەکى قێزەونى وا (کردەوەکانى ئەمریکا -و-، هەرچەندە لە خراپیدا سەرنج ڕاکێش بوو، بەڵام بنچینەى تێڕوانینى جیهانى دەربارەى ڕۆڵى نمونەیی ئەمریکا لە بەرگریکردن لە دیموکراتیەت لەکەدار نەکات".

لەم چوارچێوەیەدا سیخوڕە دەمامکدارەکان پەسن و پاڵپشتى ئەو ڕەخنە توندانە دەکەن دەکەن کە بیرمەندانێکى دژ بە مارکسیزمى وەک هێنرى لیفى برنارد و ئەندریە گلۆکسمان و جان فرانسۆ ڕیفێل دەستیان پێ کردبوو دژ بە " دواهەمین بازنە لە زانایانى كۆمۆنيست" ( کە پێکهاتبوون – بەپێى سیخوڕە نەناسراوەکان- لە سارتەر و بارت و لاکان و لویى ئاڵتۆسێر). ئەگەر مەیلە چەپانەکانى دژ بە مارکسیەکانمان لە سەردەمى گەنجیياندا بە هەند وەرگرت، ئەوا نمونەیەکى تەواو پێشکەشدەکەن لە بونیادنانى سەردێکى هەڵخەڵەتێنەر کە گوایە پێگەشتنێکى سیاسيى شه‌خسى تێکەڵبووە بە پێشکەوتنێکى یەکبەدواى یەکداهاتوى زەمەنى، هەروەک ئەوەى هەر یەک لە ژیانى فەردى و مێژوویی تەنها بابەتێکى "پێگەشتن- گەورەبوون" بن، و بە داننان بەوەدا کە  گۆڕانێکى کۆمەڵایەتيى قووڵ و بونیادنراو لە سەر یەکسانى بابەتێکە دەگەڕێتەوە بۆ ڕابردووى کەسى و مێژوویی (واتە گۆڕانى بیروڕاى ئایدۆلۆژيى ئەم بیرمەندە ڕاستڕەوانە لە چەپەوە بۆ ڕاست وەک بەڵگەیەک دەخرایەوە گوایە وەک چۆن ئەمان لەگەڵ گەورەبووندا لە چەپڕەوەوە بوون بە ڕاستڕەو، مێژووى حەتميى جیهانیش بەرەو ڕاست دەڕوات کە ڕاستتر و پێگەشتووترە و بابەتى یەکسانيیش بابەتێکى بەسەرچووە-و-).

ئەم نەزعە داڕووخاوە خۆبەباڵازان و بەهەمووشتزانە هەر بە تەنها خزمەت ناکات بە لێدان لە ڕاستگۆيى بزوتنەوە نوێیەکان، بە تایبەت ئەوانەى کە تەنها گەنجان بەڕێوەى دەبەن، بەڵکو تێگەشتنێکى هەڵەش درووستدەکات لەبارەى سەرکەوتنە ڕێژەيیەکانى ستەمکارى دژە- شۆڕش و پیشاندانى وەک ئەوەى پێشکەوتنێکى ئاسایی مێژوویی بێت.

ڕیمۆن ئارۆن فەیلەسوفى فەڕەنسى و دژ بە مارکسیزم (لە لاى چەپەوە) لە گەڵ هاوسەرەکەیدا لە گەشتێکدا لەگەڵ سیخوڕى نهێنيى سى.ئاى.ئەى مایکڵ جۆسیلسۆن (لە چەپەوە)، و دێنیس ڕۆجمۆنت (لاى ڕاستەوە)

 

تيۆريسته‌كانى تر، ئەوانەى دژ بە مارکسیزم نەبوون وەک ئەم بیرمەندە کۆنەپەرستانە، بەشداريى گرنگیان کرد لە درووستکردنى ژینگەیەکى بێ‌هیوا لە یەکسانى، کە جیادەکرایەوە بە دابڕان لە مۆبیلیزەکردنى کۆمەڵایەتى، و "بەدواداچونى ڕەخنەيی"  بەتاڵ لە سیاسەتی ڕادیکاڵ. ئەمەش زۆر گرنگە بۆ تێگەيشتن لەو ستراتیژە گشتگیرەى کە سى.ئاى.ئەى لە هەوڵە چڕ و نەبڕاوەکانیدا دەیدا بۆ لەبەریەکهەڵوەشاندنى چەپى ڕۆشنبیرى لە ئەوروپا و شوێنەکانى تر. بەهێزترین دەزگاى هەواڵگرى لە جیهاندا دانيناوە بەوه‌دا کە ناکرێت بتوانرێت بە تەواوى كه‌لتورى چەپ لەناوبرێت، بەڵام هەوڵيداوە ڕێگرى بکات لەوەى كه‌لتورى چەپ ببێتە سیاسەتێکى بەهێزى دژ بە سەرمایەدارى و ئیلهامبەخش بێت، و بەڵکو واى لێ کرد بیخاتە بارى هەڵوێستێکى چەپانەى ناوەندگیرى ڕیفۆرمخواز کە کەمتر ڕەخنەگر بێت لە سیاسەتە دەرەکى و ناوەکیيەکانى ئەمریکا. لەڕاستیدا، هەروەک سۆندەرز بە درێژى باسيکردووە، کە ئاژانسەکە لە پشت سەرى کۆنگرێسەوە کە لەلایەن مەکارسیەوە لەدواى جەنگ پاڵپشتى دەکرا هەوڵيدەدا بە شێوەیەکى ڕاستەوخۆ  پاڵپشتيى پرۆژەى چەپ بکات بە شێوەیەک کە بەرهەمهێنەرو بەکاربەرە ڕۆشنبیريیەکان وا لێ بکات دووربکەونەوە لە چەپێک کە بڕواى بە یەکسانى هەبێت. هه‌روه‌ها لە ئابڵوقەدان و لێدانى ئەم جۆە لە چەپ و لێدان لە ڕاستگۆيیەکەیان، هەوڵیدا بەتەواوى چەپ لەبەریەکهەڵوەشێنێتەوە، ئەو چەپە ناوەندگیرەشى کە مابوەوە بە پاڵپشتی و هێزێکى  گشتيى سنوردارەوە بەجێهێشت (هەروەها داى لە ڕاستگۆیشیان بەو پێیەى کە دەستیان لەگەڵ سیاسەتى باڵى ڕاستى باڵادەستدا تێکەڵکردبوو، ئەم بابەتەش تا ئێستا، ناوبانگى پارتە هاوچەرخە لە سەر چەپ بونیاد نراوەکان لەکەدار دەکات).

لەژێر ڕۆشنایی ئەمەدا پێویستە لەو تامەزرۆیيەى ئاژانسە هەواڵگریيەکە تێ بگەین لە باسکردنى چاکسازیيه‌كان و پێزانینى قووڵیان بۆ "مارکسیيە ڕیفۆرمکراوەکان"، ئەمەش ئەو بیرۆکە زاڵەیە کە بەردەوام دوبارەدەکرێتەوە لەو توێژینەوەیەدا کە دەربارەى تیۆرى فەڕەنسى نوسراوە. سیخوڕە نهێنیەکان دەڵێن چالاکترین کەسەکان لە لەبەریەکهەڵوەشاندنەوەى مارکسیزمدا ئەو بیرمەندانە بوون کە سەرەتا وەک بڕوادارانى ڕاستەقینە بە جێ بەجێکردنى تیۆرى مارکسى لەناو زانستە کۆمەڵایەتيیەکاندا دەستیان پێکرد بەڵام لەکۆتاییدا دووبارە چوونەوە بەسەر هەموو ئەو کەلەپورەدا و ڕەتیانکرده‌وە". زیاتر باس لە بەشداريى مەزنى قوتابخانەى حەولیاتی مێژوو (Annales School of historiography) هه‌روه‌ها بونیادگەرەکان دەکرێت- بە تایبەت کلۆد لیڤى شتراوس و فۆکۆ- لە "کاریگەريى ڕووخێنەرانەى ڕەخنەى مارکسى لە زانستە کۆمەڵایەتیيەکاندا". ئاماژە بە فۆکۆ دەکەن، وەک "بیرمەندى فەڕەنسيى هەرەقووڵ و خاوەن زۆرترین کاریگەرى"، لە بەر ستایشى ئەو (فۆکۆ) بۆ بیرمەندانى نوێى ڕاست لە بەر ئەوەى فەیلەسوفانیان ئاگادارکردبوەوە لەو "دەرئەنجامە خوێناویيانەى لە تیۆرى عەقڵانيى کۆمەڵایەتيى ڕۆشنگەرى و سەردەمى شۆڕشى سەدەى هەژدەهەم کەوتنەوە". سەرەڕاى ئەوەى گەڕاندنەوەى سیاسەتى هەر کەسێک یان کاریگەریيە سیاسیيەکەى بۆ هەڵوێستێک یان یەک ئەنجامگیرى کارێکى هەڵەیە، بەڵام، چەپێتيى فۆکۆى دژ بە شۆڕش و ئاماژەى بەردەوامى بێزارکەرى بە گۆلاک- واتە وتنى ئەوەى کە بزووتنەوە ڕادیکاڵە زۆر بەربڵاوەکان، کە هەوڵ بۆ گۆڕانکاريى کۆمەڵایەتى و ڕۆشنبیريى قووڵ دەدەن، هەڵدەستن بە زیندووکردنەوەى کەلەپوورە هەرە ترسناکەکە- ئەمەش زۆر هاوئاهەنگە لە گەڵ ستراتیژى ئاژانسى هەواڵگریيەکەدا لە جەنگى دەرونيیدا.

خوێندنەوەى سى.ئاى.ئەى بۆ تیۆرى فەڕەنسى پێویستە تووشى هەڵوێستەمان بکات، بۆ ئەوەى چاو بخشێنینەوە بەو ڕووخسارە ڕادیکاڵە جوانەى کە هاوەڵى زۆر لە وەرگرەکانى دەکرد لە جیهانى ئینگڵیزى‌زماندا، بەپێى بیرۆکەى  قۆناغبەنديى پێشکەوتنى پلەبەنديى مێژوويى (کە زۆرجار کوێرە بەرامبەر ئامانجە شاراوەکەى)، زۆربەى جار بەرهەمە فيکريیەکانى کەسانى وەک فۆکۆ و دێرێدا و تيۆريسته‌ فەڕەنسيیە هاوچەرخەکانى دیکەش یەکسەر دەبەسترێنەوە بەو شێوازانە لە ڕەخنەى قووڵ و ئاڵۆز کە چاوەڕوانى ئەوەیان لێ دەکرێت بازبدەن بە سەر هەرشتێکدا کە لە ناو تەقالیدى سۆسیالیستى یان مارکسى یان ئەنارشیستيیدا هەبێت. بێگومان ڕاستیشە کە وەرگرە ئینگڵیزەکانى تیۆرى فەڕەنسى، هەروەک ئەوەى جۆن ماکەمبەر  بەباشى ئاماژەى پێداوە، (تیۆرى فەڕەنسى لاى ئەوان -و-) ماناى سیاسيى شاراوەى گرنگى هەبووە وەک جەمسەرێک بۆ بەره‌نگاربوونەوەى بێ‌لایەنى درۆزنانەى سیاسى، و شێوە سەلامەتەکانى لۆژیک و زمان، و گوێڕایەڵى ئایدۆلۆژيى ڕاستەوخۆ لە شێوەى گوتارى فەلسەفيى ئەنگلۆ-ئەمریکى پشتگیرى لێکراو لەلایەن مەکارسیەوە. بە هەرحاڵ، پراکتیکە تیۆريیەکانى ئەو کەسانەى کە پشتیانکردە ئەوەى کۆرنیلۆس کاستوریادیس ناوى بردبوو بە، کەلەپورى ڕەخنەيى ڕادیکاڵ، واتە بەرگرى دژ بە سەرمایەدارى و دژ بە ئیمپریالى- بەشداريکرد لە پاڵپێوەنانى ئایدۆلۆژى بۆ دوور لە سیاسەتى گۆڕانخوازانە(transformative). . هەر بەپێى هەمان ئاژانسى هەواڵگرى، تیۆرى فەڕەنسيى پۆست‌مارکسى بەشێوەیەکى ڕاستەوخۆ بەشداريى‌کرد لە بەرنامەى سى.ئاى.ئەى،  ڕۆشنبیرى  چەپى خەڵەتاند  بە ڕوو وەرگێران بەرەو ڕاست، لە هەمانکاتدا دوژمنایەتيکردنى ئیمپریالیزم و سەرمایەداريى لەناوبرد، بەمەش ژینگەیەکى ڕۆشنبیريى درووستکرد کە بکرێت پرۆژە ئیمپریالیيەکانى خۆى جێبەجێ بکات بەبێ ئەوەى هیچ شیکردنەوەیەکى جدى کە بیرمەندان پێى هەڵبسن ڕێگایان لێ بگرێت.

بە هۆى ئەو لێکۆڵینەوانەوە کە لەبارەى بەرنامەکانى سى.ئاى.ئەی‌يه‌وه‌ لە جەنگى دەرونيیدا نوسراوە، دەزانین دەزگاکە هەر چاودێرى و فشارى بۆ سەر تاکەکان نەکردووە، بەڵکو هەمیشە بەجۆش بووە بۆ تێگەيشتن و گۆڕانکارى  لە دەزگاکانى بەرهەمهێنان و بڵاوکردنەوەى ڕۆشنبیريیدا. لێکۆڵینەوه‌کەیان کە لەبارەى تیۆرى فەڕەنسيیە ئاماژه‌ دەدات بەو ڕۆڵە بونیاديیەى کە زانکۆکان و دەزگاکانى بڵاوکردنەوە و ڕاگەیاندن هەیانە لە پێکهێنان و پاڵپشتیکردنى  ڕۆحى سیاسيی گشتيیدا.

ئەم شیکردنەوەیە، هەروەک کۆى بەڵگەکان، دەبێت بانگمان بکات بۆ  بیرکردنەوەى ڕەخنەیى لەو بارودۆخە ئەکادیمیيەى ئێستا هەیە لە جیهانى ئینگڵیزى‌زمانەکان و ئەوانى تریشدا، نوسەرانى ڕاپۆرتەکە ئەو ڕێگایانەیان پیشانداوە کە یارمەتیدەدات لە کردنى کارى ئەکادیمی بە شتێکى نائارام بۆ لەناوبردنى چەپى ڕادیکاڵ. ئەگەر بیرمەندانى چەپ نەتوانن گه‌رەنتيى ئامرازە مادییە پێویستەکان بۆ کارەکانیان بکەن، و ئەگەر بەشێوەیەکى فێڵبازانە، ناچارکراین، بە گوێڕایەڵبوون و ملکەچبوون لە پێناوى دەستکەوتنى کار، و بڵاوکردنەوەى بەرهەمەکانمان یاخود بۆ گەيشتنمان بە جەماوەر، ئەو لاوازى دەدات لە بارودۆخى بونیادیى کۆمەڵە چەپە بەهێزەکان. بەپیشەکردنى خوێندنى باڵا یەکێکى تر لە ئامرازەکانى ئەم ئامانجەى ئەوان پێکدەهێنێت، بەو پێیەى دەیەوێت خەڵکى بگۆڕێت بە ئامێرێکى تەکنیکى - زانستى لە دزگاى سەرمایەداريیدا لە برى ئەوەى هاوڵاتيى ئازاد و خاوەن ئامرازى دڵنیابن لەپێناو ڕەخنەى کۆمەڵایەتيیدا. هەروەها، فەرمانبەرانى تیۆر لە سى.ئاى.ئەى هەوڵەکانى حکومەتى فەڕەنسى ستایشدەکەن لە "پاڵنان بە خوێندکارانەوە بۆ ڕۆيشتن بەرەو پۆلەکانى کار و وانە تەکنیکیيەکان". هەروەها ئاماژە دەده‌ن بەو بەشداريیانەى کە دەزگاکانى بڵاوکردنەوەى وەک "گراسیت" و دەزگاکانى ڕاگەیاندن و ڕۆشنبیريى باوى ئەمریکى پێى هەستاون، لە پاڵپێوەنانى بڵندگۆ پاش سۆسیالیستى و دژ بە یەکسانیەکانیان بۆ پێشەوە.

ئەو وانانە چيیە کە دەکرێت لەم ڕاپۆرتەوە بەدەستى بخەین، بەتایبەت لە ژینگەى سیاسيى هەنوکەییدا کە بە هێرشى بەردەوامى دەناسرێتەوە بۆ سەر ئەنتلجینسیاى ڕەخنەیی؟ یەکەم، پێویستە ئەمە بەتوندى ئەوەمان بیر بخاتەوە کە ئەگەر یەکێک گریمانەى ئەوەى کرد کە بیرمەندەکان بێ هێزن، هه‌روه‌ها ئاراستە سیاسیيەکانمان گرنگ نیە، ئەوا ئەو ئاژانسەى کە یەکێکە لە بەهێزترین کایەکانى هێز لە سیاسەتى جیهانى هاوچەرخدا لەم بارەیەوە بڕوایەکى پێچەوانەى هەیە. ئاژانسى هەواڵگريى سەرەکى، هەروەک ناوەکەى  هەمان ئاماژە دەدات (لە زمانى ئینگڵیزيیدا بۆ هەواڵگرى و بۆ ژیریيش هەمان وشە بەکاردێت -و-)، بڕوای بە هێزى (هزر و تیۆر) هەیە، پێویستە بە جدیەتێکى گەورەوە بڕوانینە ئەم بابەتە. بەڵام ئەگەر بە هەڵە گریمانەى ئەوەمان کرد، کە کارى فيکرى کێشکردنێکى کەمى هەیە، یان هیچ کێشکردنێکى لە (جیهانى ڕاستەقینە)دا نیە، ئەوا نەک هەر بەهەڵە لە مانا شاراوه‌ و کردەییەکانى کارى تیۆرى تێ دەگەیین بەڵکو هەروەها ڕیسک دەکەین بە فەرامۆشکردنى ئەو پرۆژە سیاسیيانەوە کە دەکرێت بەئاسانى بەبێ ئەوەى مەبەستمان بێت ببین باڵوێزانى بەشە ڕۆشنبیريیەکەى. سەرەڕاى ئەوەى کە میلەتى فەڕه‌نسى و دەزگا ڕۆشنبیريیەکەى بڵندگۆیەکى گشتيى هەرە گرنگن بۆ بیرمەندان باشتر لەوەى کە لە هەر وڵاتێکى تردا هەیە، بەڵام سەرقاڵيى سى.ئاى.ئەى بە چاودێریکردنى بەرهەمە ڕۆشنبیرى و تیۆریيەکان و یاریکردن پێیان لە شوێنانى تر پێویستە هاوکاربێت لەوەدا کە وەک بانگکردنێکى بەئاگاهاتنەوە بێت بۆ هەموومان.

دووەم، سەنتەرەکانى هێز لە ئێستادا بەرژەوەندییەکى بەهێزیان هەیە لە ڕازاندنەوەى ئەنتلیجینسیایەک کە ژیرییە ڕەخنەيیەکەى خامۆش یان لەناوبراوە لەڕێگاى هاوکاریکردنى ئەو دەزگایانەوە کە گوایە لە سەر بنەماى بازرگانى و تەکنیکى زانستى درووستکراون، یەکسانکردنى چەپ بە نازانستيبوون، گرێدانى زانست بە بێلایەنيى سیاسى -کە ڕاست نیە-، هه‌روه‌ها پشتگیريى ئەو ڕاگەیاندنانەى کە پڕکراون لە پەخشى دەمەوەرییەکى ملکەچ، و بەرکەنارکردنى چەپە بەهێزەکان لە دەزگا ئەکادیميیە سەرەکیيەکان و لە چاوى میدیادا، و لێدان لە ڕاستگۆيى هەر داواکارییەک بۆ یەکسانيى ڕادیکاڵانە و گۆڕانکارى ژینگەیى بکرێت. ئەوان هەوڵ بۆ پەرەپێدانى ڕۆشنبیرییەکى فيکرى دەدەن، کە ئەگەر چەپ بوو، ئەوا پێویستە بێلایەن، ناتەیار، تەمەڵ، و قایل بە دڵەڕاوکێیەکى داڕووخاو، یان لە گەڵ ڕەخنەیەکى ناچالاکى چەپێکى ڕادیکاڵ. ئەمەش یەکێکە لەو هۆکارانەى کە پێویستە وامان لێ بکات ڕکابەرانى فيکرى چەپى ڕادیکاڵ کە لە جیهانى ئەکادیميى ئەمریکیيدا باڵادەستن، بە هەڵوێستێکى سیاسيى ترسناک دابنێین: ئایا بەشێوەیەکى ڕاستەوخۆ هاوسۆز نین لەگەڵ بەرنامەى سى.ئاى.ئەیی  سەرمایەدارى لە سەرتاپاى جیهاندا؟

سێ‌یەم، بۆ بەره‌نگاربوونەوەى ئەم هێرشە دەزگايیەى بۆ سەر ڕۆشنبیرى چەپى بەهێز درووستکراوە زۆر پێویستە کە بەره‌نگارى هەڕەشەى  سەر خوێندن و کردنى بە پیشە ببینەوە. زۆر گرنگە لە هەردوو ئاستەکەدا فەزاى گشتى بۆ گفتوگۆکردنى ڕەخنەیی ڕاستەقینە بکەینەوە و بڵندگۆیەکى بەرفراوان بۆ ئەوانە بڕەخسێنین کە دەزانن جیهانێکى تر نه‌ك هەر تەنها شیاو، بەڵکو پێویستيیشە. هەروەها پێویستیش دەکات پێکەوە کۆبینەوە بۆ ئەوەى بەشداربین لە درووستکردن و گەشەپێدانى ڕاگەیاندنى ئەڵتەرناتیڤ، و نمونەى جیاواز لە خوێندن، و دەزگاى پێچەوانە و ڕێکخراوى ڕادیکاڵ. هەروەها زۆر گرنگە گەشەبدەین بەوەى جەنگاوەرە نهێنیيەکان دەیانەوێت لەناوى بەرن: ڕۆشنبیريى چەپى ڕادیکاڵ بە چوارچێوەیەکى دەزگايى فراوانەوە لە پشتگیرى، بە پشتگیريى جەماوەرى گەورە، و ئامادەبوونێکى ڕاگەیاندنى فراوان و بەهێز لە تەیارکردندا.

لەکۆتاییدا، پێویستە هزرڤانانى جیهان یەکدەنگ بن  لە درککردن بە هێزى خۆیان و بیپارێزن لە پێناوى کردنى هەموو شتێکدا بۆ گەشەدان بە ڕەخنەیەکى سیستەماتیک و ڕادیکاڵ کە بانگى یەکسانى و بەرگریکردن لە ژینگە بدات و دژ بە سەرمایەدارى و ئیمپریالیزم بێت. ئەو هەڵوێستانەى کە کەسێک لە پۆلدا یان لە دەرەوە بەرگريى لێ دەکات گرنگن بۆ دانانى مەرجەکانى گفتوگۆ و نەخشەکێشانى بوارى شیاوە سیاسیەکان. لە بەره‌نگاربونەوەیەکى ڕاستەوخۆى ستراتیژى ڕۆشنبیرى ئاژانسى هەواڵگرى لە پەرتکردن و دووبەرەکى نانەوە، کە هەوڵیداوە لە ڕێگەیەوە چەپى دژ بە سەرمایەدارى و ئیمپریالیزم بەرکەنار بکات، و ئاراستەى بکات بەرەو هەڵگرتنى هەڵوێستى ڕیفۆرمخوازانە، پێویستە یەکبگرین و تەیار بین و درک بکەین بە گرنکى کارى پێکەوەیى- لە ڕێگاى هەموو چەپەوە، هەروەک بەم دوایانە (کییانگا یاماهاتا تیلۆر Keeanga-Yamahtta Taylor) بیرى خستوینەتەوە، بۆ گەشەپێدانى ئەنتلیجینسیایەکى ڕەخنەیی ڕاستەقینە. لە برى پیشاندانى نیگەرانى لە بێ دەسەڵاتيى بیرمەندان، پێویستە هێزى خۆمان بۆ وتنى ڕاستى بە دەسەڵات پیشانبدەین لەڕێگەى کارى بەکۆمەڵ و تەیارکردنى تواناکانمان پێکەوە بۆ دامەزراندنى دەزگا پێویستەکانى جیهانى چەپى ڕۆشنبیرى. تەنها لە جیهانێکى وەک ئەمەدا، و لە جێگایەکدا کە دەنگدانەوەى بۆ ئەو ژیريیە ڕەخنەیيە هەبێت کە بەرهەميدەهێنێت، دەکرێت ڕاستيیە وتراوەکان ببیسترێن، پاشان بونیادى دەسەڵات بگۆڕدرێت.

 

گابرێل ڕۆکهیڵ فەیلەسوف و ڕەخنەگرێکى کەلتوريیە و تيۆريستێكى سیاسيیە، لە زانکۆى فیلانۆفا وانەدەڵێتەوە، و لە زیندانى گراترفۆرد کاردەکات، سەرپەرشتى ۆرکشۆپى تیۆرى ڕەخنەيى دەکات لە سۆربۆن. لە کتێبە چاپکراوەکانى: دژە- مێژووى ئێستا 2017، دەستتێوەردان لە بیرى هاوچەرخدا 2016، مێژووى ڕادیکاڵ و سیاسەتى هونەرى.

 

سەرچاوە:

http://thephilosophicalsalon.com/the-cia-reads-french-theory-on-the-intellectual-labor-of-dismantling-the-cultural-left/

 


[1]. CULTURAL