A+    A-
(2,026) جار خوێندراوەتەوە

 

ئەمریكا چۆن ملى پێوە دەنێت؟

 

 

سلاڤۆى ژيژه‌ك/ و. وه‌ليد عومه‌ر                                                 به‌ فايلى pdf بيخوێنه‌وه‌

 

 

 

لە كۆتاییەكانى مانگى سێپتەمبەر(ـى 2014)دا، دواى ڕاگەیاندنى جەنگ دژى داعش، ئۆباما لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ بەرنامەى "60 خولەك"دا، هەوڵیدا ڕۆڵى ئەمریكا لە ڕووبەڕووبوونەوەى داعشدا ڕوون بكاتەوە:"هەركات لە هەرجێیەكى دونیادا كێشەیەك درووست ببێت، كەس داواى یارمەتى لە پەكین و مۆسكۆ ناكات، [بەڵكو] هانا بۆ ئێمە دێنن...هەمیشەش هەروایە. ئەمریكا ڕێبەرە. ئێمە نەتەوەیەكى زەروورین". مەسەلەكە سەبارەت بە كارەساتە ژینگەیی و مرۆییەكانیش هەر بەم جۆرەیە:"هەركات تۆفانێك لە فلیپین هەڵدەكات، سەیركە بزانە كێ یارمەتیى فلیپینییەكان دەدات. كاتێك بومەلەرزەیەك لە هایتى ڕوودەدات، سەیركە بزانە كێ سەركردایەتیى یارمەتییە مرۆییەكان دەگرێتە ئەستۆى خۆى و بنیاتنانەوەى هایتى مسۆگەر و دابین دەكات. ئێمە وەها ئیشەكە هەڵدەسوڕێنین و هەر ئەمەیە كە ئەمریكا دەكاتە ئەمریكا".

بەڵام لە مانگى ئۆكتۆبەردا، ئەمریكا پەیوەندیى كردە تارانەوە و لە نامەیەكى نهێنیدا بۆ ئایەتوڵا خامنەیى، پێشنیارى دۆستایەتییەكى بەرفراوانترى لەنێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و ئێراندا كرد سەبارەت بە بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیان لە ڕووبەڕووبوونەوەى چەكدارەكانى داعشدا. كاتێك هەواڵى ئەم نامە نهێنییە بڵاوبووەوە، كۆماریخوازەكانى ئەمریكا دژى وەستانەوە و بە ژێست و نیشانەى لاوازییان دایە قەڵەم كە تەنیا دەبێتە هۆى بەهێزبوونى نیگاى سوكایەتیئامێزى ئێران دەرهەق بە ئەمریكا. وەك بڵێى زلهێزەكە خەریكە دەكەوێت. ئەمریكا بەم جۆرە تەراتێن و ملهوڕى دەكات: ئەوان بەهۆى تاكڕەوییەوە لە دونیایەكى فرەجەمسەردا هەموو ڕۆژێك جەنگ هەڵدەگیرسێنن و ئەگەرى ئاشتى لەباردەبەن، ئەوانیتر كارە چەپەڵەكانی بۆ ئەنجامدەدەن- بۆ چین و ڕوسیا كە كێشەى خۆیانیان لەگەڵ فەندەمێنتاڵە ئیسلامییەكاندا هەیە- دوایین دەرەنجامى داگیركردنى عێراقیش ئەوە بوو كە ئەمریكا دەسەڵاتى سیاسیى خۆى بە هەردوودەست خستە گیرفانى ئێرانەوە(پێشتریش ئەمریكا لە ئەفغانستان تووشى دۆخێكى لەم جۆرە ببووەوە، ئەویش ئەو كاتەى كە یارمەتیدانی چەكدارەكانیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى داگیركەرانى سۆڤیەت بووە هۆى لەدایكبوونى تالیبان). سەرچاوەى سەرەكیى ئەم كێشانە بریتییە لە گۆڕانى ڕۆڵى ئەمریكا لە ئابوریى جیهانیدا. سەردەمى ئابورى ڕووى لە كۆتاییە، سەردەمێك كە لە سەرەتاكانى حەفتاكاندا بەو شتە دەستى پێكرد و لەدایكبوو كە "یانیس ڤارۆڤاكیس[ـى وەزیرى دارایى یۆنان]" پێى دەڵێت(دێوى جیهانى- ئەو دێوەى كە لەشى هى مرۆڤە و سەریشى هى گا). داینەمۆیەكى دێوئاسا كە ئابوریى جیهانى لە سەرەتاى هەشتاكانەوە تا 2008 بەگەڕ دەخات. كۆتایى شەستەكان و سەرەتاى حەفتاكان تەنیا سەردەمى قەیرانى نەوت و بێبازاڕیى هەڵاوسان[stagflation] نەبوو؛ بڕیارەكەى نیكسۆن بۆ پشتگوێخستنى ستانداردى زێڕ بۆ دۆلارى ئەمریكى نیشانەیەك بوو بۆ جێگۆڕكێیەكى زۆر ڕیشەییتر لە ڕۆڵ و كاركردى بنچینەیى سیستەمى سەرمایەداریدا. لە كۆتایى شەستەكاندا، ئەمریكا چیتر لە توانایدا نەبوو بەها زیادەكەى(یان زیادە باییەكەى) لە ئەوروپا و ئاسیادا بخاتە گەڕ: ئەم زیادانە، كورتیان هێنا. لە ساڵى 1971، ویلایەتە یەكگرتووەكان وەڵامێكى بوێرانەى دەرهەق بەم جوڵە ستراتیژییە[كەوتن و هەرەس] دایەوە: لەجیاتیى بەرزكردنەوەى كورتهێنانە گەشەسەندووە نەتەوەییەكان، بڕیارێكى تەواو پێچەوانەى دا: "زیادكردنى كورتهێنانەكان". هەروەها "كێ"ش ئەمە دەداتەوە؟ باقییەكەى دونیا؟ چۆنچۆنى؟

بە گواستنەوەى بەردەوامى ئەو سەرمایەى كە بێوچان بە دوو ئۆقیانوسە گەورەكەدا تێدەپەڕێت تاكو كورتهێنانەكانى ئەمریكا بشارێتەوە و داپۆشێت: پێویستە ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا ڕۆژانە نیو ملیار دۆلار بۆ خەرجییەكانى خۆى هەڵلوشێت و بە ماناى تەواوى وشەكە مەسرەفكەرى ئەو جیهانە "كینزى"ـەیە كە ڕەوڕەوەى ئابوریى جیهانى هەڵدەسوڕێنێت. ئەم ڕەوتەى سەرمایە پشت بە میكانیزمێكى ئاڵۆزى ئابورى دەبەستێت: هەموان وەك سەنتەرێكى ئەمین و جێگیر "متمانە" بە ئەمریكا دەكەن تاكو پاشماوەكەى ترى جیهان، لە وڵاتە عەرەبییە بەرهەمێهینەكانى نەوتەوە تا ئەوروپاى ڕۆژئاوا و یابان و تەنانەت لەمڕۆدا چینیش، زیادەى قازانجەكەیان لە ویلایەتە یەكگرتووەكاندا سەرمایەگوزارى بكەن. لەو ڕووەوە لە نیگاى یەكەمدا ئەم "متمانە"یە شتێكى ئایدۆلۆژى و سەربازییە نەك ئابورى، بۆیە كێشەى ئەمریكا ئەوەیە چۆن بتوانێت پاساوى ڕۆڵە ئیمپریالیستییەكەى خۆى بداتەوە و شەرعیەتى بداتێ. بۆ ئەمەش پێویستى بە جۆرێك لە جەنگى بەردەوامە و، خۆى وەكو پارێزەرى گشتیى دەوڵەتە"ئاساییەكان" پیشان دەدات لەبەرامبەر دەوڵەتە "سەركێش و یاخییەكان"دا. بەڵام تەنانەت بەر لەوەى ئەمریكا بەتەواوى جێى پێى خۆى قایم بكات، ئەوا ئەم سیستەمە جیهانییە(بەهۆى ئەولەویەتى دۆلارى ئەمریكییەوە وەك دراوى جیهانى) لە حاڵەتى داڕووخان و جێگۆڕكێدایە لەگەڵ...لەگەڵ چ شتێك؟!

هەموو گرژییەكانى ئەمڕۆ لەسەر ئەمەیە. "سەدەى ئەمریكا" ڕوو لە كۆتاییە و وا خەریكە وردەوردە درووستبوونى كۆمەڵێك سەنتەرى سەرمایەداریى جیهانى دەبینین: ئەمریكا، ئەوروپا، چین و ئەمریكاى لاتین، كە هەریەكە نوێنەرى سەرمایەدارییە بە ئینتیما تایبەتەكەى خۆیەوە: ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا نوێنەى سەرمایەداریى نیولیبراڵە، ئەوروپا نوێنەرى ئەو شتەیە كە لە دەوڵەتە خۆشگوزەرانەكان ماوەتەوە، چین نوێنەرى سەرمایەداریى دەسەڵاتخوازانەیە و، ئەمریكاى لاتینیش نوێنەرى سەرمایەداریى پۆپۆڵیستى. زلهێزە كۆن و تازەكان، یەكترى تاقى دەكەنەوە و هەوڵ دەدەن نوسخەى خۆیان سەبارەت بە ڕێسا جیهانییەكان بەسەر یەكتردا بسەپێنن و، دیارە ئەم ڕێسایانەش لەڕێگەى نوێنەرەكانى خۆیانەوە تاقى دەكەنەوە كە بریتین لە دەوڵەتە بچكۆلەكان. لەم ڕووەوە دۆخى هەنوكە[ـى جیهان]، لێكچوونێكى سەیرى لەگەڵ ساڵانى دەوروبەرى 1900دا هەیە كە هەژمونى ئیمپراتۆریەتى بەریتانیا لەلایەن دەسەڵاتە نوێیەكانەوە كەوتە ژێر پرسیارەوە و، بەتایبەت ئەڵمانیا كە داواى پشكى خۆى دەكرد لە كێك و شیرینییەكەى ئیمپریالیزم. ناوچەى باڵكان یەكێك بوو لە مەیدانەكانى ڕووبەڕووبوونەوەى ئەم هێزانە. ئەمڕۆ ئەمریكا، ڕۆڵى بەریتانیا[ـى ئەوكات] دەگێڕێت. هێزە تازەكان چین و ڕوسیان و، باڵكانی[ئەوساش] خۆرهەڵاتى ناوەڕاست[ـى ئێستایە]؛ هەر شەڕە كۆنەكەیە لەسەر هەیمەنەى جیۆپۆلەتیكى. ئەوە تەنیا ئەمریكا نیە كە گیرۆدەى دیوە ئیمپریالیستییەكانیەتى، بەڵكو مۆسكۆش دەنگێك لە جۆرجیا و ئۆكرانیاوە دەبیسێت، ڕەنگە كەمەكەمە دەنگێك لە وڵاتانى ناوچەى باڵكانیشەوە ببیسێت...

هاوتەریبى و لێكچوونێكى چاوەڕواننەكراوى تریش هەیە لەگەڵ دۆخى پێش دەسپێكردنى جەنگى جیهانیى یەكەمدا: لەو مانگانەى دواییدا، میدیاكان بەبەردەوامى لە مەترسیى ڕوودانى جەنگى جیهانیى سێیەم ئاگادارمان دەكەنەوە. هەندێك سەردێڕى وەك ئەمانە زۆر دەبینرێت: "سوپەر چەكى هێزى ئاسمانیى ڕوسیا: وریاى فڕۆكەى شەبەحى PAK-FA بن!"، یان "ڕوسیا ئامادەى دەسپێكردنى جەنگە و تاڕادەیەكیش بەو زووانە براوەى شەڕى ئەتۆمییە لەگەڵ ئەمریكادا". پوتینیش لانیكەم، هەر هەفتەیەك جارێك هەندێ قسەى ورووژێنەر و فیتنەبازانە دەربارەى ڕۆژئاوا دەكات و، یەكێك لە پیاوە دیارەكانى ئەمریكا یان ناتۆش دژى دەسەڵاتخوازییە ئیمپریالیستییەكانى ڕوسیا هەڵوێست وەردەگرێت. ڕوسیا خەمى ئەوەیەتى ناتۆ گەمارۆى بدات، لەكاتێكدا دراوسێیەكانى ڕوسیا نیگەرانى پەلامارى ڕوسەكانن و مەسەلەكە هەروا درێژەى هەیە. ڕیتم و ئاوازى نیگەرانى ئەم ئاگاداركردنەوانەش لەڕواڵەتدا ئاگرەكە خۆشدەكەن- ڕێك وەكو دەیەكانى پێش 1914. لە هەردوو حاڵەتەكەدا، هەر ئەو میكانیزمە خورافییە لەئارادایە وەك بڵێى قسەكردن لەبارەى شتێكەوە دەبێتە ڕێگر لە ڕوودانى ئەو شتە. ئێمە هەموومان ئاگامان لە ئەگەرى ڕوودانى مەترسییەكەیە، بەڵام بڕوا ناهێنین كە هەر بەڕاستى ڕووبدات- ڕێك هەر لەبەر ئەمەیە كە ڕەنگە ڕووبدات. بە دەربڕینێكى تر، تەنانەت گەر بڕوا بەوەش نەكەین كە مەترسییەكە بەڕاستى ڕەنگە ڕووبدات ئەوا دیسان هەر ئامادەى ڕوودانى شتەكەین- هەروەها ئەم جۆرە ئامادەباشییە عەمەلییانە كە عادەتەن میدیا گرنگەكان پشتگوێى دەخەن، زۆرجار لە میدیا پەراوێزەكانەوە ڕووماڵ دەكرێت. لە وێبلاگى سەنتەرى توێژینەوەى جیهانگیرییدا هاتووە:

((ئەمریكا لە دۆخى جەنگدایە. گەرچى لە ماوەى زیاد لە دە ساڵى پێشوودا سیناریۆى جەنگى جیهانیى سێیەم بەسەر تەختەڕەشى پێنتاگۆنەوە هەبووە. ڕووبەڕووبوونەوەى سەربازى لەگەڵ ڕوسیادا ئێستا لە "قۆناغى عەمەلى"دا دەخەمڵێنرێت. ئێمە لەبەردەم جۆرێك "جەنگى سارد"دا نین. چیتر هیچكام لە ڕێگەچارە ئەمنییەكانى سەردەمى جەنگى سارد هەیمەنە و ڕۆڵى خۆى ناگێڕێت. دانانى یاسایەكى گرنگ (H.R،758) لەلایەن ئەنجومەنى نوێنەرانى ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە لە چوارەمى دیسامبەرى 2014دا"كە چاوەڕوانى پشتیوانیى ئەنجومەنى سینایە" لە ئەمرى واقیعدا گڵۆپى سەوز بۆ سەرۆكى ویلایەتە یەكگرتووەكان و فەرماندەى گشتیى هێزەكانى ئەمریكا هەڵدەكات كە بەبێ پشتگیریى كۆنگرە فەرمانى دەسپێكردنى شەڕ لەگەڵ ڕوسیادا دەربكات. ئاسایشى جیهان لەبەردەم مەترسیدایە. ئەم بۆچوونە مێژووییە-[ـى كە دەڵێت] تواناى هەیە كاریگەریى بخاتە سەر گیانى ملیۆنان مرۆڤ لە سەرتاپاى جیهاندا- تاڕادەیەك هیچ ڕووماڵێكى میدیایى نەكرا. سانسۆر و بێدەنگییەكى میدیایى ڕوویدا و لە سێیەمى دیسامبەر، وەزارەتى بەرگریى فیدراسیۆنى ڕوسیا هەواڵى درووستكردنى دامەزراوەیەكى نوێى سیاسى-سەربازیى ڕاگەیاند كە لە ساتەوەختى جەنگدا كاروبارەكان دەگرێتە ئەستۆى خۆى. ڕوسیا خەریكى خستنەگەڕى تواناى نوێى بەرگریى میللییە كە مەبەست لێى چاودێریكردنى هەڕەشەكانە لەكاتى ئاشتیدا، بەڵام لەكاتى جەنگدا كاروبارەكانى وڵات هەمووى دەگرێتە ئەستۆى خۆى")).

بۆ ئەوەى مەسەلەكە لەمەش ئاڵۆزتر ببێت، ئەوا فاكتەرێكى ترى سێیەمیش دێتە سەر زلهێزە نەیارە كۆن و نوێیەكان: بزووتنەوە پەڕگیرە فەندەمێنتاڵەكان لە وڵاتانى جیهانى سێیەمدا كە هەموو زلهێزەكان ڕەت دەكەنەوە بەڵام حەزیشیان لێیە تاكو لەگەڵ هەندێكیاندا دەست بدەنە یەكگرتنێكى ستراتیژى. شتێكى سەیر نیە كە تەنگانە[و دۆخە ناخۆشەكەمان] لە جاران زیاتر تەمومژاوی دەبێت. لە ململانێكانى ئێستادا پێگەى هەركەس لەكوێدایە؟ چۆن دەكرێت لەنێوان داعش و ئەسەددا یەكیان هەڵبژێریت؟ لەنێوان ئێران و داعشدا یەكیان هەڵبژێریت؟ ئەم جۆرە تەمومژانە دەبێتە هۆى زیادبوونى خەرجییە سەربازییەكان و سەرەنجامیش زیادبوونى ئەگەرى جەنگ. تەمومژێك لێرەدا هەیە: ئەمە جیایە لە دەركەوتنى فڕۆكەكان و ئامرازە جەنگییەكانى تر كە بانگەشەى جەنگێكى پاك و پوختە و سەرووتەكنیكى و بێ كوشتار دەكەن(دیارە لەلاى ئێمەوە!).

گەر پێشگریمانە و پرەنسیپى بنچینەیى جەنگى سارد لەسەر بنەماى شێتانەى(MAD)("لەناوچوونى حەتمیى هەردوولا" بە مەرجى یەكسانیى هێزى ئەتۆمیى وڵاتە نەیارەكان) بووبێت، ئەوا پرەنسیپى بنچینەیى جەنگى ئەمڕۆ دژى تیرۆر لەڕواڵەتدا پێچەوانەكەیەتى: بنەماى شێتانەNUTS(پەلاماردانى پێگە ئەتۆمییەكان)، واتە ئەو ئایدیایەى كە گوایا دەتوانرێت توانا ئەتۆمییەكانى دوژمن لە پەلامارێكى مووبەمووى ئاسمانیدا لەناوببرێت(هێرشێك كە تەنیا ئامانجەكە وێران دەكات تا بتوانێت زیان بە كەسەكان و بیناكانى دەوروبەرى ناگەیەنێت)، ئەمە لەكاتێكدا قەڵغانى دژەموشەكیى ئێمە، خۆمان لە هەر دژەهێرشێكى دوژمن دەپارێزێت. وردتر بیڵێین، ویلایەتە یەكگرتووەكان ستراتیژێكى جیاكەرەوە قبوڵ دەكات: دەربارەى ڕوسیا و چین، بە جۆرێك دەجوڵێتەوە وەك بڵێى هێشتاش هەر لە چوارچێوەى لۆژیكى MADدایە، لەكاتێكدا سەبارەت بە ئێران و كۆریاى باكور دەكەوێتە ئەو قەلەقەوە كە لۆژیكى NUTS بخاتە گەڕ. لە میكانیزمى ناكۆك و دژئامێزانەى MADدا جێگەى لۆژیكى"پێشبینیى بەدیهێنەرانە"(جۆرێك لە پێشبینى كە بە وتنى ڕوودەدات، یان جۆرێكە لە پێشبینیى ئارەزووكراو) لەگەڵ "نیەتێكى خۆ-پوچەڵكەرەوە"دا جێگۆڕكێ دەبێت: خودى ئەو ڕاستییەى كە هەردوولا دەتوانن دڵنیا ببنەوە كە لایەنەكەى بەرامبەر بە هەموو هێزە وێرانكەرەكەى خۆیەوە بەرپەرچى هێرشە چاوەڕوانكراوەكە دەداتەوە، ئەوە مسۆگەر دەكات كە هیچ لایەكیان جەنگەكە دەست پێناكات. بەپێچەوانەوە، لۆژیكى NUTS ئەوەیە كە دەتوانیت دوژمنەكەت لە چەك دابماڵیت، ئەویش گەر دڵنیابین دەتوانین بەبێ هیچ جۆرە سزایەك پەلامارى بدەین. ئەو ڕاستییەى كە ئەم دوو ستراتیژە تەواو ناكۆكە لە یەك كاتدا لەلایەن زلهێزێكەوە لەئارادایە، بەڵگەیەكە بۆ خەیاڵپڵاوى و وەهمى بنچینەیى كۆى ئەم شێوازە ئەرگۆمێنتە. چۆن دەتوانین ڕێ لە گلۆربوونەوە بگرین بۆ ناو ئەم گۆماوە؟ هەنگاوى یەكەم ئەوەیە كە هەموو ئەو قسە نیمچە عەقڵانییانە بخەینە لاوە كە دەڵێت پێویستە "ڕیسكە ستراتیژییەكان" قبوڵ بكەین. بەتەواوى دەبێت ئەو تێڕوانینە ڕاستەهێڵئاسایە بۆ پێشكەوتنى پەرەسەندووانەى مێژوو پشتگوێ بخەین كە گوایا پێویستە هەر چركەساتێك لەنێوان ئەكتە جیاوازەكاندا شتێك هەڵبژێرین. مەسەلەكە تەنیا خۆدوورگرتن لە ڕیسك یاخود بڕیاردانى درووست نیە لە هەناوى دۆخى جیهانیدا، بەڵكو مەترسییە ڕاستەقینەكە لە هەناوى ئەم دۆخە خۆیدا نوستووە، واتە لە "چارەنوس"ماندا. گەر بەو جۆرەى كە "مل دەنێین" بەردەوام بین ئیدى هەرچەندە پارێز بكەین و "ئیحتیات" وەربگرین ئەوا مەحكومین بە لەناوچوون. دەبێت ئەم ڕیسكە وەكو چارەنوسى خۆمان قبوڵ بكەین ڕێگەچارەى پارێزكارانەى زۆر و خۆدوورگرتن نیە لە ڕیسك. بەهۆى ئەم ڕێگاچارانەوە تووشى ئەو لۆژیكە دەبینەوە كە بە كارەسات كۆتایيدێت. ڕێگەچارە ئەوەیە كە ئاگامان لەو پەیوەندییە پڕ تەقینەوانە بێت كە دۆخەكە مەترسیدارتر دەكات. هەركە ئەم كارەمان كرد ئەوا دەبێت دەرگیرى كارى قورس و درێژخایەنى گۆڕینى خەسڵەتەكانى كۆى بارودۆخەكەش بین. لەمە زیاتر ناتوانین هیچى تر بكەین.

لە ڕووداوێكى سەیردا و بەر لەم وتەیەى ئۆباما كە گوایا"ئێمە بەم جۆرە ملى پێوە دەنێین"، كاتێك سەرنشینانى گەشتى ژمارە 93ـى ئاسمانیى یونایتد ئایرلاینز پەلامارى ڕفێنەرەكانى 11ـى سێپتەمبەریان دا، دوایین ڕستە كە لە یەكێكیان(واتە تۆد یمەر) بیسترابوو ئەمە بوو: "جەماعەت ئامادەن؟ یاڵا با ملى پێوە بنێین؟". بەم جۆرەیە كە ئێمە هەموومان ملى پێوە دەنێین، بۆیە دەتوانین بڵێین وەرن با هەموومان ملى پێوە بنێین و، نەك هەر فڕۆكەكە بەڵكو سەرتاپاى هەسارەكەمان لەناوببەین. 

 

 

لەم دوو سەرچاوەوە كراوەتە كوردى:

1. http://www.magiran.com/npview.asp?ID=3083671

2. http://inthesetimes.com/article/17437/      how_the_united_states_rolls?