بەکاڵابوونی هونەر و ئەدەب لە سیستەمی نوێی جیهانیدا
نوسین: ئاشنا فەرزندە
فاکەلتی ئاداب. بەشی کوردی. زانکۆی سۆران،
سەرپەرشتیار: پ.ی.د.هەڵمەت بایز
ئەدەبیات و هونەر هاوڕەوت لەگەڵ ژیان و شارستانییەتى مرۆڤایەتییدا، بەردەوام لەناو کایەى هزرى ڕەخنەیی و تیۆری‌دا جێگاى مشتومڕ بووە، بەتایبەتى کاتێک هونەرمەندان و ئەدەبنووسان بە زمان و فۆڕم و شێواز ئێستاتیکاى جۆراوجۆرەوە هەوڵیانداوە، لەڕێگەی هونەر و ئەدەبەوە وێنەی هەست و نەست و ئارەزوو بیروباوەڕ و پەیام و جیهانبینیى خۆیان بۆ جوانى و ژیان و کۆمەڵ دەببڕن. زۆرجاریش وەک شۆڕشگێڕی ئایدیایی، هەڵوێستیان بەرامبەر بە سەردەمەکان و وێناکردنی هزر و ڕەوشی کۆمەڵگایان لە خۆدا گلداوەتەوە، بەمەش توانیویانە چێژ و کاریگەریی زیاتر لە دەروونی کۆمەڵگادا درووستبکەن.
ئەگەر ئاوڕێک لە مێژووی هونەر و ئەدەب بدەینەوە، زۆر بەرهەممان بەرچاو دەکەوێت، کە هونەرمەندان و ئەدەبیاتناسان بەبێ هیچ بەرژەوەندییەکی ماددی، خزمەتیان بە ئەدەب و هونەر کردووە، بەردەوام دیوێکى دیکەى مرۆڤایەتییان بە زمانێکى دیکە و فۆرمێکى هونەرى پێشکەشکردووە، هەمیشە لە نوێبوونەوە و تەراتێن و تێهەڵچونەوەدا بووە. لەبەرامبەر ئەمەشدا باسکردنى دۆخى ئێستاى هونەر و ئەدەب لەناو ئەو سیستەمە جیهانییەى لەئارادایە، سەرجەمى کایەکانى ژیان لەناو ئەو سیستەمەدا ئامادەییان هەیە و خوێندنەوەى تازە هەڵدەگرن، لەسەروبەندى ئەو تێگەیشتنەدا هەڵوەستەیەک لە قۆناغى مۆدێرنیزم دەکەین. مۆدێرنیزم، وەک قۆناغ و پڕۆژەیەکى ڕۆشنگەرى کە دیوێکى ئەدەبیی هەیە، لە کۆتایی سەدەی 18 لە دژی قۆناغی پێش خۆی وەک بزووتنەوەیەکی نوێخوازی هاتەکایەوە، ویستی هونەر و ئەدەب لەو چوارچێوە تەسک و قاڵبدارەی هەیە، بێنێتە دەرەوە، بیر ئازادبکات و هزری تاک بجووڵێنێت.
مۆدێرنیزم ئامانجێکی مەزنی هەبوو، پێی وابوو گەر زانست تێکەڵ بە ئایدیایی مرۆڤ بێت، ئەدەب و هونەر پەرەسەندنێکی گەورە بەخۆیانەوە دەبینن، بەڵام ئامانجی مۆدێرنیزم لەدواى جەنگى یەکەم و دووەمى جیهانییەوە کەوتەژێر پرسیار و داڕووخا. دوای ئەوەی چینی سەرمایەدار دەستی بەسەر ئایدیای مرۆڤەکاندا گرت. لە جێگەی ئەوەی ئەدەب و هونەر لە ڕێگەی زانستەوە پەرەبسێنن، ئەدەب و هونەریان کردە ئامانجی ئابووری و بە کاڵایان کرد. مرۆڤەکانیان هاندا بۆ غەریزەکانی جیهانی ماتریالی، سەرنج خرایە سەر کارکردن و پارەکۆکردنەوە. مێشکی مرۆڤەکانیان بە مادییەت داشۆری. سەرمایەداران پێیانوایە هونەر و ئەدەب شتێکی بێ مانان، ئەوان تەنها سوودی ماددیەکەی لێ دەبێنن و لە ناواخنی تێناگەن، بۆیە بەرهەمەکانی هونەر و ئەدەبیان لە بازرگانی بەکارهێنا و قازانجیان لێ بەدەستهێنا، هەر بۆیەش لە قۆناغى پۆستمۆدێرن جارێکى دیکە ئەدەبیات و هونەر وەک هەرخوێندنەوەیەکى دیکە بەتایبەتى لە تیۆرى ڕەخنەگرانەدا پرسی ئەدەب و هونەر و بەکاڵا بوون و پەیامەکە و ئامانجەکەى خوێنرایەوە.
پۆستمۆدێرنیزم قوتابخانەیەکی دژکاری و ڕەخنەگرانە بوو، بەرامبەر مۆدێرنیزم سەریهەڵدا، چونکە مۆدێرنیزم بەپێی عەقڵانییەت و بنەما و دەستوور و حەقیقەت مامەڵەی دەکرد، بەڵام پۆستمۆدێرنیزم ڕەخنەی لە مۆدێرنیزم گرت و دژی جێگیریی بنەما وەستایەوە، بنەماکانی لە ڕووی زمان و فۆرم و ناوەڕۆک...هتد هەڵوەشاندنەوە، دەستکاریی کارە ڕەسەنەکانیان کرد و بە فۆڕمێکی نوێ دەیانخستەوەڕوو، وەک گۆڕینی فۆڕمی تابلۆکان و بە ئەبستراکتکردنیان. بنەما داڕێژراوەکانی ژانرەکانی ئەدەبیان هەڵوەشاندنەوە، ژانرەکانیان تێکەڵى یەکتر کرد و ژانری نوێیان لێ درووستکردن. ئەم دۆخە وەک جۆرێک لە یاری کردن بوو بە بەرهەمەکان، بەڵام زۆرجار لۆژیکییانەش سەیرکراون، کاتێک ویستویانە هەڵەی بەرهەمە کۆنەکان ڕاستبکەنەوە، یان باشتر لە پێشووتر بیخەنەوەڕوو. هایدگەری بیرمەند ڕێگەخۆشکەری گەشەسەندنی پۆستمۆدێرنیزم بوو، چونکە بنەماکانی ڕەتکردەوە، پێی وابوو هیچ بنەما و تێگەیشتنێکی چەسپاو بوونی نییە. سەرمایەداران زۆر سوودیان لەم بیرۆکەی پۆستمۆدێرنیزم بینی، چونکە لە ئەنجامی درووستبوونی ئەم دۆخە ئایدۆلۆژییەى هەڵوەشاندنەوەگەرایی و بوونگەرایی...هتد، بیری جیاواز درووست بوو، سەرمایەدارەکانش کردیان بە دەرفەتێک بۆ داگیرکردنی هزری مرۆڤەکان، لەژێر ناوی ئازادی و نوێگەری و داهێنان...هتد، کاری ڕووکەشییان بە ناوی هونەر و ئەدەب خستۆتەڕوو بە مەبەستی قازانج، وەک "فۆرمالهیدی لەندەنی"[1]، یاخود یاریکردن بە ڕەنگەکان، بۆ گونجاندن لەگەڵ شوێنە تایبەتەکان، یاخود لە سەردەمی ئێستادا لەڕێگەی تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان و ڤییو و لایک و کۆمێنت...هتد. زیاتر ئامانجەکانیان دەپێکن، وەک مۆسیقا سیمبولێکی ڕەسەنی نەتەوە بووە، بە کاڵا کراوە، وەک ئەوەى ئەدۆرنۆ باسی لێوەدەکات، هونەر لە ئەرک ئامانجى خۆى لایداوە. ئەو هونەرەى ئێستا دەیبینین بە تێکەڵکردنی بە مۆسیقای بیانی، زیاتر هەستێکی پۆپی لەخۆیدا نمایشدەکات، بە ناواخنێکی بێ‌مانا و فۆڕمێکی ڕاکێشەر لەپێناو قازانجدا، یاخود بەرهەمی لاواز بە ناوی شاعیر و نووسەر بڵاودەکرێنەوە، بەرهەمی چاک و خراپ تێکەڵکرا و هونەر و ئەدەب کەوتە دەستی هەموو کەسێک، بێ تێگەیشتن لە بەها و مەزنی ئەدەب و هونەر. بۆیەش "ئەدۆرنۆ بیرمەندی قوتابخانەی فرانکفۆرت، لەچەند وتارێک هێرشی توند دەکاتە سەر میدیا و هۆیەکانى ڕاگیاندن و بە مەترسییان دادەنێت، لەسەر بەهیچکردنی هونەر و بە ڕووکەش کردنی بەهای هونەر"، چونکە کەناڵە ڕاگەیاندنکارەکان جۆرێک لە بیری سەرمایەداریان لەخۆ گڵداوەتەوە، لە ڕێگەی بڵاوکردنەوەی بەرهەمە پڕوپوچەکانییەوە.
هونەرمەندان و نووسەرانى ئەدەب لە بەرامبەر ئەم داگیرکاریەیی هونەر و ئەدەب بێدەنگ نەبوون، بەڵکو دژایەتیی بیری سەرمایەداری کرا و هەڵوێست دەربڕا، چەندین بیرمەندی وەک (ئادۆرنۆ، هۆرکهایمەر، مارکۆز، ...هتد) بەتوندی ڕەخنەیان لە فیکری ڕۆژئاوایی گرت، چونکە بناغەی گەشەسەندن و پێشکەوتنی زانست و تەکنۆلۆژیا بوون. لەلایەن چەند قوتابخانەیەکی وەک فرانکفۆرت و ئاڤانگادیزم، بیرمەندانى دیکەى هزرى پۆست مۆدێڕنیزمەوە، هەوڵدرا دۆخەکە ڕێک بخرێتەوە، دووبارە ئەدەب و هونەر لەژێر دەستی سەرمایەدارەکان بخەنەژێر پرسیارى و هۆشیارى بەرپرسیارانە بدەن. ئەگەرچى هەندێک لە مارکسیستە نوێیەکان پۆستمۆدێرنیزم بە فۆرمێکى دیکەى سەرمایەدارى هەژماردەکەن.
ئەم دۆخەى گۆڕانکارییەکان و هەژموونى سەرمایەدارى لە سیستەمی نوێى جیهانیدا بزاڤێکى دژ بە سەرمایەداری تێکەڵ بە هونەر و ئەدەبیش کرا. ئالان ودس لە کتێبی سەرمایەدار هونەر و ئەدەب چەند نموونەیەک دەخاتەڕوو، وەک شانۆنامەی بڕێختیش مارکسیستێکی بە ناوی (ئۆپێرای سێ قروشی، سەرهەڵدان و کەوتنی شاری ماهاگۆنی، حەون گوناهی کوشندەدا)، مۆسیقاری لاو ڕیچارد ڤاگنەر لە وتارێکی دوورودرێژی بە ناوی "سۆسیالیزم و هونەر", باس لەوە دەکات هونەر و مۆسیقا بەهیچ جۆرێک لەگەڵ سەرمایەدارييدا ناگونجێن، بەڵام گشت ئەم هەوڵانە بێهودە بوون، چونکە پەرەسەندنی بنەمای عەقڵانییەت بە جۆرێ پەرەیسەند سەرمایەداران دەستیان بەتەواوی بەسەر هزری مرۆڤەکاندا گرتبوو، کە تاکە شتێک لە سەردەمی هاوچەرخ بەلایانەوە گرنگ بوو، کۆکردنەوەی پارە و بژێويی ژیانیانە.
زۆرێک لە بیرمەندان لەم داڕمانە هزرییەدا، هیچ هیوایەکیان بە بووژانەوەی ئەدەب و هونەر نییە، چونکە هێزی سەرمایە زۆر بەتوندی خۆی خزاندۆتە نێو ژیان و بیری کۆمەڵ، وەک مارکسش دەڵێت: "سەرمایەداری ئامانجی داگیرکردنی جیهانە، بۆیە لە شوێنێک ناوەستێت". بەم هزری داگیرکارییەش ئەدەب و هونەر و تواناکان و بیرشیان داگیرکردووە، بۆیەش ئالان ودس لە کتێبی "سەرمایەداری و داهاتووی ئەدەب و هونەر"دا دەڵێت: "گەر ئەدەب و هونەر لەسەر ئەم چەشنە بەردەوام بن، ئیتر هیچ داهاتوویەک بۆ ئەدەب و هونەر نەماوەتەوە". د.کەمال میراودەلیش لە کتێبی فەلسەفەی جوانی و هونەر ئاماژە بەوە دەدات، هیگڵی بیرمەند بە توندی دژایەتی هونەری سەردەم و داهێنانی هونەری سەرمایەداری دەکات، بێ هیوایانە هیگڵ مردنی هونەر ڕادەگەیەنێت، پێی وایە ژیاندنەوەی فۆرمی هونەری کۆن، هەوڵێکی خەیاڵییە، چونکە هونەری کلاسیکی خاوەن فۆڕم و ناوەرۆکێکی کلاسیک بوو. مەبەستى هونەر لاى هیگڵ لە مردنی هونەر، واتا "ڕۆلی مێژووی هونەر لەنێو بیرکردنەوەی ئەمڕۆدا کۆتایی هاتووە", هونەر چیدى ئەو ڕۆڵە دێرینەى نیە کە هاوشان بە واقیع هەیبوو. ئەم تێزە لە قۆناغى ئێستاى سەرمایەدارى زۆرجار بەیاندەکرێت، هونەر و ئەدەب و فیکریشى گۆڕیوە بۆ خێراکردنەوەى سووڕى سەرمایە. سەرمایە بە قسەى دەیڤید هارڤەى وەک خوێنبەر و خوێنهێنەر وایە لە لەشى مرۆڤدا, ئەویش ناچارە بەرەوام بە جیهاندا بسووڕێتەوە و نەوەستێت, لەم سووڕەدا هەموو شت دەگۆڕێت بۆ پەیوەندیی سەرمایە.
مرۆڤی تاک لە ناو کۆمەڵەی ماددەپەرستیدا، وەک شتێکی بچووک دەردەکەوێت. گەر ئاوڕێک بدەینەوە لە هونەر و ئەدەبی ئێستا، هەناسەتوندیی هونەرمەندان و نووسەرانی ئەدەب بەرامبەر بەو دۆخە، دەمێکە ماتەمینی خۆیان ڕاگەیاندووە. گەر ئەم دۆخە هیچ گۆڕانێکی هزری و ناوخانی بە خۆیەوە نەبینێت، بابەتەکان بەردەوام ڕووکەشی و چێژی کاتی بن، بە هزرێکی قازانج وەرگرتنەوە، ئیتر هونەر و ئەدەبی هاوچەرخ جارێکی تر ناتوانن، وەک قۆناغەکانی پێشتر چێژ و حەماسەت و نەمری لە خۆیاندا درووستبکەن. ئەوەى جێى باسە پەیڕەوکارانی ئەکادیمیش تەنها لە ڕووی ڕواڵەتەوە سەروسەوداى ئەو پرسانە دەکەن، زیاتر پێویست دەکات وەک هەر دیاردە و گۆڕانێکى کۆمەڵایەتى لەناو ئەو سیستەمە نوێى جیهانییەدا پێویستە وەک گوتارێک ئامادەییان هەبێت.
سەرەنجام, ئەوەى پەیوەندیی بە واقیعى کۆمەڵگاى ئێمەوە هەیە, کێشەکانمان دووجان: هەم وەک مێژوو کێشەى فیکر و ئەدەب و هونەرمان هەیە و کۆمەڵایەتى نەبوونەتەوە, هەم بەشێکین لە بازاڕى سەرمایەش؛ بەڵام ئەدەب و هونەر و فیکر خۆیان ئیمکانێکى بەرەنگاریین و دەبێت بەدواى ساتى ناسات و کەلێنەکاندا بگەڕێن تا مرۆڤایەتى لە پرۆسەى بەکأڵابوون بەئاگابێننەوە و تێبگەن مێژوو داخراو نیە.
سەرچاوەکان
- کتێب: ئالان ودس، و: پێشڕەو محەمەد. سەرمایەداریی و داهاتووی ئەدەب و هونەر. چاپی یەکەم. ساڵی ٢٠١٩. چاپخانەی ڕەهەند.
- کتێب: ڕێبین ڕەسول ئیسماعیل. هونەر و حەقیقەت. ساڵی ٢٠١٨. چاپخانەی حەمدی.
- کتێب: د.کەمال میراودەلی. ئیستەتیکای فەلسەفەی جوانیی و هونەر. چاپی سێیەم. ساڵی ٢٠٢١. چاپخانەی مێخەک.
- کتێب: کۆمەڵێک نووسەر. پۆست مۆدێرنە. چاپی یەکەم. ساڵی ٢٠١٧. سلێمانی. چاپخانەی سەردەم.
- سایتی ئەلکترۆنی: www.didimn.com ڕوشدی جەعفەر. چەند سەرنجێک ده‌رباره‌ی شاهین نەجەف. سایتی دیدی من. ساڵی ٢٠٢٠
- سایتی ئەلکترۆنی:www.kurdrawm.com ئالان عەتوف. بارەگای نیۆمارکسیزم. سایتی کوردراوم. ساڵی ٢٠٢٠