قوربانییەکان و سەرنجێکى خێرا
ئەو کورتە گۆرانییەى لەدواى "ماریا"ـى قوربانى جێما, جۆرێک لە ڕێکەوتى تیایە لەنێوان ناردنى نامە و گەیشتنى نامە لە یەک کاتدا: قوربانى نامەیەک دەنێرێت, هاوکات بە ناردنەکەى و پێشوەخت نامەکەى گەیشتووە- گۆرانییەکە و مەرگ دەبنە یەکێک. کەمجار بەم شێوەیە دەنگى پەتى و مەرگ, جوانى و پاڵنەرى مەرگ, کاتى نامە و گەیشتنەکەى یەکدەگرن. دیارە ئەمە نیگاى یەکەم و ساکارى مەسەلەکەیە, ئەوەى دەمانەوێت بیڵێین ئەو هەندێک لەو دیمەنە ناپەیوەست و جیاوازانەیە لە یەک کە فەزاى زاڵ هەرجارەو بە جۆرێک ناهێڵێت بیبینین. نامەى قوربانییەکان زۆرجار دوورترن و بەڕێوەن بگەن, بۆنمونە ناگەن و قوربانییەکى تر دێت و دانەیەکى تریش دێت و نامەکە لەڕێى کوشتنەوە هەڵپەى گەیشتن دەکات. دەکرێت خوێن ئەرکى نوسین قورستر بکات لەوەى بەتەواوى ڕێى لێ بگرێت.
یەک: شایەتحاڵە ساردەکان
گوێگرتن لەو تۆمارە دەنگییەى بکوژى قوربانییەکە(براکەى), دەمودەست ئەو پرسیارە درووستدەکات کە چۆن دەبێت بکوژى نزیکترین کەسى خۆت, ئاوا سارد و بێباک بدوێت. دیارە ئەم ساردییە زۆر دەبینین و لە کوشتنەکاندا چەندبارەدەبنەوە. بکوژەکە, وەک شایەتحاڵى یەکەمى کوشتنەکەش, بەجۆریک قسەدەکات وەک‌بڵێى ئەوە ئەو نەبووە کردارى کوشتنەکەى ئەنجامداوە. وەک ئەوەى هێزێکى تر, کەسێکى تر ئەوەى پێ کردبێت. ئایا خۆى هەر بەم جۆرە نیە؟ ئەوە هێزێکى تر نیە لەپشتەوە سیناریۆى کوشتنەکەى ڕەخساندووە؟ کەلتور نیە کە ئەمى بە وەکالەت هەڵبژاردووە تا قەرزێکى کەلتورى, «ئابڕوویەک» لە مرۆڤێکى ناو کەلتورەکە وەربگرێتەوە؟ دەشێت وەڵامەکە زۆر ناڕوون نەبێت. بەتایبەت کاتێک بکوژە بیرۆکراتە نازییەکانمان بیردێتەوە کە لە دادگاکاندا بەجۆرێک باسى کوشتنى جوولەکەکانیان دەکرد وەک‌بڵێى ئەوان نەبوون کردوویانە. شتێکى تر ئەوانى جووڵاندووە جوولەیەک لەناوببەن. ئایدۆلۆژیایەک کە ئەمانى تەنیا وەک کرێکارى کوشتن بەکارهێناوە, وەک دەستێکى بێلایەن, بکەرێکى ڕووت کە زۆر تەعبیر لە ناخى بکوەکان نەکات. هەموان بیستومانە کە هانا ئارێنت و چەندین بیرمەندى تر, لەسەر ئەم باسە نوسیویانە, بەڵام بۆ ئێمە خاڵێکى کۆنکرێتى و ناوخۆیی هەیە نابێت لەبیریکەین: کوشتنەکانى لاى ئێمە لەناو یەک خێزان و پەیوەندیی خوێنى و عاتفى‌دا ڕوودەدات نەک دوو ئایدۆلۆژیا و قەوارەى دوور لە یەکترى وەک نازى و جوو. هاوکاتیش کوشتنەکان, جۆرێک لە گرژیی کەلتورى لەسەر بکوژەکە لادەدات, گوایە جۆرێک لە «نەنگى» پاکدەکاتەوە کە وەک بریکارى کەلتور کەسێک بکوژێت. کەلتورى ئێمە لەم ڕووەوە, هەنگاوێک لەپاش بیرۆکراتە نازییەکەشەوەیە, چونکە لەگەڵ ئەوەى بریکار و کرێکارى کەلتورە و ئەرکێک بەجێدەگەیەنێت, هاوکات خۆیشى وەک کەسێک لە بارگرژییەک پاکدەکاتەوە. تۆنى دەنگى بکوژەکان و کۆى مامەڵەى دواتریشیان, دەریدەخات کوشتنەکە هەم بە ناوەوەى بکوژەکەدا تێپەڕیوە و هەم بە دەرەوەشیدا, هەم قەناعەتى خۆى تیا بەشدارە و هەم گوێڕایەڵیبوون بۆ کەلتور و عەیبەکانى.گەر نازییەک بەرامبەر بە "ئەویترى گەورە"ـى ئایدۆلۆژیاکەى خۆى وتبێتى ئەو ئەرکەم بەجێگەیاند کە پێت ڕاسپاردبووم, ئەوا ژنکوژێکى کورد لە زۆربەى حاڵەتەکاندا دەیەوێت بڵێت ئەو ئەرکەم بەجێگەیاند کە پێت ڕاسپاردبووم, چونکە پێشوەخت خۆیشم پاکبوومەوە. حوکمگەلى وەک «ئەو کچە دراوە بە کوشتدا», لە هەرکوێوە بێت هەر بەگشتى گوزارشت لەو ڕاستییە دەکات کە کەلتورەکە دەمى کردووەتەوە بۆ هەر لادانێک تا قوربانییەکان بخوات. یان «ئەگەر کچى من بووایە نەمدەهێشت بکوژرێت», کە دیسان قبوڵکردنەوەى کەلتورەکەیە لەڕێى زمانێکەوە کە ناهێڵێت قبوڵکردنە بەزەقى ببینین. دەرچوون لە بازنەى کەلتور, پێویستى بە بیرکردنەوەیە لە ساردترین ڕێگاکان, کە هەریەکەمان بەجۆرێک نەکاتەوە بە شایەتحاڵى ساردى ڕووداوەکان. بۆیە گەر کاردانەوەکان لەکۆدا بپشکنین, تێدەگەین زۆرینە دەبنەوە بە شایەتحاڵى سارد, بە قبوڵکەرەوەى گەمەکە, ناونیشنکردنەوەى سنورەکانى کەلتور بە ڕێى جیاجیا.
سەرەنجامیش, کوشتن هەر کوشتنە لە لێکچووندا, تراومایەکى کورتنەبووەوەیە, چۆنیەتییەکە خاڵى گەڕانەوەى نیە, بەڵام هێشتاش لە ئاستى دووەمدا دەبێت سیاقەکان جیاکەینەوە: ئایدۆلۆژیا خۆرئاواییەکانى سەدەى بیست, پتر ئایدۆلۆژیاى مۆدێرن بوون, ئۆبێکتیڤ و بابەتى بوون, مێژوومەند و دیسپلیندار بوون. لەکاتێکدا دەمارگیرییە کەلتورییەکەى ئێمە وەک بەها(value) پێشمۆدێرنە و لەناو زەمەنێکى مۆدێرندا درێژە بە خۆى دەدات. وەک کەلتور بابەتی و دەرەکی و گشتگیرە, وەک تاکەکەسیش تەواو زاتى و خودنشین و تاکخنکێنە. ئەو کەسەى کە کوشتنەکە بەجێدەگەیەنێت, لە یەک کاتدا هەستێکى تەواو زاتى و نازاتییش تاقیدەکاتەوە. ئەو تاکێک نیە جیا بێت لە کۆ, بەڵکو تاکێتیی خۆى لەناو کۆیەکى کەلتورییدا دەنوێنێتەوە و دەتوێنێتەوە. ئەو جارێکى تر دان بە کەلتوردا دەنێتەوە, تا دانپیانان لە کەلتوردا وەربگرێتەوە. بیرۆکراتە بکوژەکانى ئێمە لە دەزگاى مۆدێرنەوە دەرناچن, بەڵکو گیرۆدەى کۆمەڵێک هەستى پێش‌دەزگاییین کە دەزگا نەیتوانیوە ئەو هەستانە ڕیشەکێش بکات(بۆنمونە دەزگا یاساییەکان). ئەمەش لەڕیشەدا لەوێوە زەمینەى بۆ دەڕةخسێت کە وێنامان بۆ مرۆڤ بگۆڕین و گۆڕینەکەش بەدەزگایی بکرێت. واتە هێند بەس نیە کەسێک وێناى بۆ مرۆڤ و چالاکییە دنیاییەکانى بگۆڕێت, بەڵکو ئەو خاڵەى تریش دەمێنێت کە ئەم وێنایە گشتگیربکرێتەوە و سایکۆلۆژیاى گشتى بێنێتە ژێر دانپیانان. بە مانایەکى تر, گەرەکە لە مرۆى دینى و خێڵەکییەوە بپەڕینەوە بۆ مرۆى دونیاىی, مرۆى ناو مرۆگەرایی: هیومانیزم. لە بارە تیۆرییەکەشیدا پێویستە لە مرۆڤەوە ببینە سوبێکت, سوبێکت(subject) مرۆڤێکە لەناو نوێترین خوێندنەوەکان و چرکەساتە نوێیەکانى ژیاندا.
دوو: شەرەف و غیابى نوسین
گەر هەندێک سەرنج فەرامۆشکەین و دیدێکى ڕادیکاڵ بۆ مەرگى ژن بەگشتى وەربگرین لاى ئێمە, ئەوا دەبێت بڵێین هۆکارى پشت کوشتنەکان لە سیاقى ئێمەدا هۆکارى بەشەکى و دیاریکراو نین, بەڵکو گشتەکى و بونیادیین. بە دەربڕینێکى تر, کەلتورى شەرەفپارێزى, خۆى هۆکارەکەیە. ئەوەى کە ژنێک کێشەى هەیە, دینى دەگۆڕێت, فڵان قەدەغەى بەزاندووە هیچیان بەتەواوى نامانبەنەوە سەر هۆکارە گشتى و بونیادییەکە کە کەلتورە. تەنیا لەو حاڵەتەدا نەبێت کە بڵێین دالى شەرەف, هەموو کوشتنەکان و مەدلولەکانى لەخۆدەگرێت. بۆنمونە, هەر ژنێک بە هەر هۆکار و نیمچەهۆکارێک لەلایەن پیاوانەوە بکوژرێت, یەکسەر دەلکێت بە دالى شەرەفەوە. شەرەف دەبێت هۆکارى گشتینە و ئەوپەڕینەى پشت کوشتنەکان. وەکچۆن لە دیدێکى ڕادیکاڵى دژەسەرمایەدارییەوە, کارەساتێکى ئۆتۆمبێلیش دەچێتەوە ناو چەوسانەوەکانى سەرمایەدارییەوە چونکە کۆپەیوەندییەکانى سەرمایە فەرمانڕەوای هەموو شتێک دەکات. سەرمایە ئەو شادالەیەکە دوورترین چالاکییەکانیش لە هەناویدا هەڵکۆڵراون و پێوەى پەیوەستن. لێرەشەوە دەتوانین بە سەر ئەو حوکمە پێش‌تیۆری‌یەدا بچینەوە کە لە عەقڵى زارەکیی کوردییدا هەیە و دەڵێت: ژنکوشتن هەمیشە دەمێنێت, چونکە مرۆڤکوشتن هەر دەمێنێت. کێشەى ئەم حوکمە ئەوەیە کە «زۆر ڕاستە», هێند ڕاستە نرخێکى تیۆریی ئەوتۆى نیە, چونکە بیرکردنەوەى تیۆرى لەقووڵاییدا خۆلادانە لە شتە «زۆر ڕاستەکان», ئەو ڕاستانەى کە جوهدێکى بەرینى ناوێت بۆ پێگەیشتنیان. ئەمە هەر ئەو شتەشە کە دەتوانین بەردەوام لەژێر ناوى عەقڵى باو(کۆمۆن سێنس)دا ڕەخنەى بکەین, کۆمۆن سێنس واتە ڕاستییەک کە زۆر ڕاستە, ڕاستییەکى سواو کە پێچەڵپێچى دیاردەکانمان پیشاننادات. ئەو حوکمەى سەرەوە هیچمان لەسەر ژنکوژى پێ ناڵێت, چونکە ژنکوژى لاى ئێمە لەبەر ئەوە نیە کە مرۆڤ دەکوژرێت, بەڵکو لەبەر ئەوەیە کە ژن دەکوژرێت. کوشتنەکە تەنیا لەبەر ژنبوونە, ماهیەتى شەرەف, ئەویترى مێ. گەر سەردەمێک بێتەپێشەوە و کوشتنى ژن و پیاو لە قاڵبە گشتییەکەى مرۆڤدا وەربگیرێت, ئەوا هەنگاوێک لەڕووى کەلتورییەوە چووینەتەپێشەوە, چونکە دەشێت لە دالى شەرەفەوە پەڕیبینەوە بۆ دالى مەرگى ئاسایی. ئەمەش بێگومان کۆمەڵگایەکى یۆتۆپییە کە مەیسەربوونى ئەستەمە, چونکە کوشتنەکان هەمیشە دەخزێنە خانەى شادالێکى ئایدۆلۆژی یان مەرامى تاقمێک یاخود نەیارێتیی ڕەگەزێکەوە. قەت بەهەشتى ژن و پیاو نایەتەدى, چونکە «ناهاوسەنگییەکى ڕیشەیی» لەنێوانیاندا هەیە, بەڵام مەرجیش نیە ڕێبدرێت بگاتە کوشتنى یەکدى. بۆیە ئەم حوکمە, پتر نامێژووییە, بەناو فلتەرى تیۆردا نەهاتووە, کوشتن هێشتاش لە بارە ڕووتە بایۆلۆژییەکەیدا وەردەگرێت. دەشێت تێستێکى زەینى بکەین و بڵێین: ڕەگە رؤژێک یەکسانییەکى یۆتۆپى بێتەدى و ژن و پیاوەکان بۆ خۆشى و بڕانەوەى توخمى مرۆڤ یەکتر بکوژن, بەڵام ئەوکات شاهۆکارەکە شتێکى ترە نەک هەستێکى پاتۆلۆژیی وەک شەرەف. گەر ئەوە حومکێکى پیاوانە بێت, ئەوا لاى ژنەکانیشەوە حوکمێکى ناتیۆریی ترمان هەیە کە گەر هەستیارانە لێى وردبینەوە کێشەدارە: جار هەیە دەگوترێت فڵان بیریار یان فەیلەسوفى خۆرئاوایی فڵان ڕاى نەرێنیی لەسەر ژن هەیە. ئەمە لەڕواڵەتدا ڕاستە بەڵام دەرهێنانى گوتەیەکە لە مێژوویەک. بۆنمونە گەر بگوترێت ئەرستۆ ژن بە پیاوێکى نوقسان دەبینێت, یان ئۆگەستین ژن بە نێرینەیەکى ناتەواو دەزانێت, ئەوا ڕاستەوخۆ مایەى پێکەنین نیە؛ بەڵکو دەبێت ئێستێک بکەین و ڕوانینەکان بخەینەوە ناو سیاقى مێژووى خۆى. لەڕاستییدا ئەو نوقسانییە کێشەدارەى کە ئەرستۆ و ئۆگەستین و هتد باسیانکردووە, هەر ئەو نوقسانییە گەشەکردووەى ئەمڕۆن فیکرى خۆرئاوا پێى‌گەیشتووە و جۆرێک لە ژیان و ئازادیی بۆ هەردوو ڕەگەز درووستکردووە. فیکرى خۆرئاوا, بە شەپۆل و لقەشەپۆلەکانیشەوە, گەشەدان و ڕەخنەکردنى مێژوویەکن لە بیرکردنەوە کە بەناو کاتدا هاتووە و هەڵبەزدابەزى زۆرى بینیوە. کاتێک ئێمە لێرەوە بە شێوەى ڕاستەوخۆ, دەیقرتێنین و تانەى لێ دەدەین ئەوا چووینەتە دەرەوەى بیرکردنەوەى تیۆرییەوە. بۆ نزیکبوونەوە لە بیرکردنەوەى تیۆرى پێویستمان بە داکۆکییە لە نوسین وەک نوسین(write such as write), دەرچوون لە حوکمى گوفتارى و شەفەوى. شتێکى بەڵگەنەویستە کە کوشتنەکانى لاى ئێمە, پێویستیان بە بەرپێگرتنى خێرایە, بەڵام دەبێت لەلاشەوە کەلتورى نوسین گەشەبکات و هەردوو ڕەگەز بە نێوانگریی نوسین دۆزەکانیان تەرحبکەن. دەتوانین ژمارەیەکى زۆر حوکم بێنینەوە و وردیانبکەینەوە, بەڵام هێند بەسە کە هەست بە زەروورەتى نوسین بکەین. لە کۆى گشتییشدا, هێرش بۆ سەر ڕێکخراوەکانى ژیان و نازناوى ڕۆشنبیر, خۆى دەرەنجامى نەبوونى عەقڵى نوسینە کە نێوانگرەکان و پێچە نەبینراوەکان و حیساباتى ورد نابینێت. قوربانییەکە, هەردوو لان. بەربەریزمى نوێى ناو فەزاى مەجازییش, لاى ئێمە بەشێکى دەگەڕێـەوە بۆ غیابى نوسین و کەلتورى نوسین. شەرەف خۆیشى لەقووڵاییدا بەرەنجامى ڕەهاى نەبوونى نوسینە- ڕاستەوخۆترین کاردانەوەى هەستەکانە بەبێ وردبوونەوە لەوەى ئەم هەستانە بۆ وان. لەم کەیسانەى کوشتنیشدا, ئیشى تیۆرە دیوە نادیارەکان هەڵداتەوە: ئاخۆ لەودیوى کاردانەوە گەرمەکانمانەوە, هەر بەڕاستى ئازادییمان دەوێت؟ پرسیارێک کە وەڵامەکەى, خێرا و ڕاستەوخۆ نیە.
وەلید عومەر