A+    A-
(957) جار خوێندراوەتەوە

 

                                      ڕامانێک لە ماناکانى "جێ"(و جێ‌گیرى) لەمڕۆماندا

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                      "يەک"

 

گەر جێگیریی زۆر دۆگم درووستبکات, ئەوا ناجێگیریی زۆر چرکەساتى نیهیلیستى درووستدەکات, چونکە هیچ بەها و پێوەرێکى ڕەق نامێنێتەوە بتوانیت وێناى بەزاندنى نەکەیت. هەمیشە مرۆڤ زۆر بەها و زۆر پێوەرى بەزاندووە, زۆر پیرۆزییشى پێشێلکردووە, بەڵام ڕەنگە ساتى نیهیلیستى ئەوکات تەواو بێتەکایەوە کە بتوانێت وێناى ئەوە بکەیت هەموو پێوەر و بەهاکان قابیلى بەزاندنن. شتێک ئەمڕۆ نەتوانیت وێناى بکەیت و سبەى بتوانیت, ئەوا خۆى گۆڕانێک و ناجێگیرییەک درووستدەکات, تواناى وێناکردن خۆى سەرەتاى کۆمەڵێک گۆڕان و ناجێگیرییە. دیارە لەمڕۆوە تەواو لێمان ڕوونە کە مرۆڤ بوونەوەرێکە و ناوەستێت, کەشفدەکات و دەگەڕێت, ئیمکانى خەیاڵیی تر دەدۆزێتەوە, دەست بۆ پرەنسیپەکانى ژێرپێى خۆیشى دەبات, هەتا هەموو ئەو پنت و پێکهێنەرانەش دەپشکنێت و تا سەر "ڕیاڵ(Real)" دەیانکیڕێنێت کە بوونى ئەوى پێکهێناوە. بەم پێیە, مرۆڤ ئەو پێکهاتە یەکانگیر و خەیاڵییانەش لێکهەڵدەوەشێنێتەوە کە سەردەمانێک ڕایگرتبوون. لە فەلسەفەدا یەکەم پەلامار بۆ سەر ئەم پێکهاتە خەیاڵییەى کە ناوى بوون و ژیانە, ڕوودەدات. فەلسەفە کاتێک بۆ بنەماى بوون و ژیان دەگەڕێت, ئیدى ناڕاستەوخۆ بۆ کرۆکى ئەو پێکهاتە خەیاڵییەش دەگەڕێت کە ژیانى لەسەر بەندە. دیارە مەبەستمان لە پێکهاتەى خەیاڵى, ئەو کۆگیرییە فەنتازییەیە کە کۆمەڵێک ڕەگەزى وجودى و مەعریفى و ڕۆژانەیی و هتدمان ناوە بەیەکترەوە و ئارەزووى ژیانى پێ دەکەین و بەر بەوە دەگرین بگەینە سەر کرۆکى ژێرینەى ژیان, بگەینە سەر ئەو ڕیاڵەى کە لەخۆى بەولاوە هیچى تر لەئارادا نیە. میتافیزکى فەلسەفى, گەڕان بووە بۆ دۆزینەوە و تەنانەت داتاشینى ئەم کرۆکە. لابردن و هەڵدانەوەى هەرچى پەردەى فەنتازییە تاکو ئەو شتە بدۆزرێتەوە کە ناوى بنەماى بوون و ژیانە. سەردەمانێک لە یۆنانى کۆندا و چەندین سەدەش پاش ئەوە تا بە ئەمڕۆ دەگات هەر ستایشى زانین کراوە, ستایشى ئەوەى ئەم پرەنسیپە بنەڕەتییە بدۆزینەوە. بەڵام سەدە لەدواى سەدە, ئەم گەڕانە ڕۆڵى هەبووە لەوەى هێند لەو پرەنسیپە بنەڕەتییە ڕیاڵبیچمە نزیکبینەوە کە چەمکى جێگیرى بخەینە مەترسییەوە. جێگیرى یان سەقامگیرى(stability), ئەودەم لە مێژووى بیرکردنەوەى مرۆڤدا دەکەوێتە لەقین کە بۆ پرەنسیپە بنەڕەتییەکان دەگەڕێین. سەردەمانێکى درێژ, مرۆڤ ئەم پرەنسیپانەى چەپاندووە, نەیویستووە بیپشکنێت, ئاگاییەکەى بەو ڕادەیە نەپشکوتووە. لەمڕۆدا, زانست, بە مانایەکى کەمتازۆر هاوشێوە, هەمان ئیشى دێرینى فەلسەفە ئەنجامدەدات بەبێ ئەوەى فەلسەفە لە پشکنینە درێژخایەنەکەى خۆى لێ بووبێتەوە. ئەمڕۆش, یەک لەسەر یەک, بۆ پرەنسیپى ژێر ژیان و بوونەوەران دەگەڕێین, چاونەترس لەوەى کە گەڕانەکە ئەگەرى لەدەستدانى پرەنسیپەکەشى لەگەڵدایە نەک ئەوەى پرەنسیپەکە بەشێوەیەکى پۆزەتیڤ و جێگرتوو لە جێیەک دانرابێت و بمانەوێت پێى‌بگەین. بە مانایەکى تر, هیچ دۆزینەوەیەک نیە بگاتە شوێنێکى تەواو ڕۆشنکەرەوە, بگاتە شادۆزینەوە. بۆیە هەر دۆزینەوەیەک, جۆرێکیشە لە ئاڵوگۆڕ, نەوەستان و ناجێگیرى. هاوشان بەمەش, کۆى دۆخى مرۆیی دەباتە ناو ناجێگیرییەوە. فیزیاى کوانتۆم, نوێنەرێکى دیارى ئەم ناجێگیرییەیە کە کاریگەرییشى بەسەر چەمکە جێگیرە فەلسەفییەکانەوە جێهێشتووە و چەمکگەلى وەک "حەقیقەت" ڕووبەڕووى ناجێگیرى و ڕێژەییبوون بوونەتەوە. لەڕووى کۆمەڵایەتى و ڕەمزییشەوە, نمونەیەکى سادە و تاڕادەیەک کۆنکرێتى لێرەدا بیخەینەڕوو, دۆزینەوەى ئەنتەرنێتە کە لە هەناوى خۆیدا دوو کارکردى سەرەکى جێدەهێڵێت: یەکەم, ژمارەیەکى زۆر دۆزینەوەى بچوک و ڕۆژانەیی دەخاتە ناو ژیانى مرۆڤەوە و گەڕان دەکاتە بەشێک لە چالاکیی ڕۆژانە. دووەمیش, سنورەکانى کات و شوێن کێشدێنێتەوە, کرژ و فراوانیان دەکاتەوە و جۆرێک لە ناجێگیرى جێدەهێڵێت. لە ئەنجامى هەردووکیشیەوە, بەها و پێوەرەکان تووشى لەقبوون دێن. لەقبوون دۆخێکە کە تێیدا وێناى بەزاندنى بەهاکان بکەیت, بتوانیت خەیاڵ بەو سنورانەوە بکەیت کە سەردەمانێک وێناکردنى لە مرۆڤدا ئەستەمتر بوو. هەتا کۆمەڵگا داخراوەکان کە خاوەنى بەهاى لەمێژینەن و پێوەرەکانیان چەقى بەستووە, لەبرى گۆڕان, دەچنە دۆخى لەقینەوە: دۆخێک کە پتر ئەگەرەکانى خراپە و هەستە پاتۆلۆژییەکان جێى گۆڕانە گەورەکە و بەدیلى نوێ دەگرێتەوە. جاریش هەیە, بەها کۆنەکان پاشەکشە بەخۆوە دەبینن و لە زیمنى پاشەکشەکەدا ئاسەوارى نەرێنییتر جێدەهێڵن. لە هەر حاڵەتێکیاندا بێت, ناجێگیرى, دەبێتە خەسڵەتى هاوبەشى نێوان هەموو چالاکییە مرۆییەکان. وانە تیۆرییەکەى پشت هەموو ناجێگیرییەکە, هەر ئەوەیە کە دەبێت جێگیرییەک بمێنێتەوە تا نیهیلیزمێکى سەرتاپاگیر خۆى دەرنەخات. بەڵام لاى هەموان ڕوونە کە ئەم لەقبوونە سەرتاپاگیرە, هەست بە نیهیلیزمێکى سەرتاپاگیریشى خوڵقاندووە. بەڵام ڕەنگە هەڵە نەبین گەر بڵێین لەم ڕووەوە فەلسەفە وریایانەتر مامەڵەى بەم پێوەندییەى «جێگیرى» و «ناجێگیرى»یەوە کردووە تا کایەکانى تر. فەلسەفە, بۆنمونە لە ڕۆشنگەرییدا, ئیمانوێل کانت پاش پشکنینى هەموو توانستەکانى بوون و بوونەوەر, کەچى سەرەنجام جۆرێک لە جێگیرى و سنوردارى بۆ مرۆڤ دەهێڵێتەوە. مرۆڤ دەتوانێت زۆر شت بکات, زۆر ئیمکان تاقیکاتەوە, زۆر پێچ و دیاردە بناسێت, بەڵام بەو مەرجەى بیرینەچێت کە خاڵێکى "جێگیر" پێویستە(بۆنمونە لە هەناوى ئەوپەڕى ئازادییدا, ڕەگەزێک لە پابەندبوون هەڵبکۆڵرێت). دیارە دەتوانین زۆر جۆرى جێگیربوون لە ژیانى مرۆڤدا دیاریبکەین, بەڵام باسەکە لێرەدا پەیوەندیی جێگیرى و بەهایە. ئەو دەمەى ژێرخانى بەهاکان دەلەقێن, چ شوێنەوارێک بەسەر ژیانى مرۆڤەوە جێدێڵن. پەیوەندیی ئێمە و شتەکان, هەمیشە جێگیرییەکى فۆرماڵى تیا دەمێنێتەوە, بەڵام ئەو ناجێگیرییەى باسیدەکەین وێناکردنى پەیوەندییە نەبینراوەکانى مرۆڤە بە یەکترەوە, بە بەهاکانەوە, بە پێوەرە گریمانکردە جێگیرەکانەوە. گەر لە پەیوەندیی ئێمە و شتەکاندا, چەمکێکى وەک "سەقامگیریی درکى"(perceptual constancy) هەر بمێنێت کە جۆرێک لە سەقامگیرییمان بۆ دابیندەکات بە ئۆبێکتەکانەوە کە وەهمى ڕووت نەبن؛ ئیدى پرسیارەکە ئەوەیە لەپشت جووڵە و دۆزینەوە و گەڕانەکانمانەوە, چ سەقامگیرییەک دەمێنێتەوە بایی ئەوەى لەڕووى "بەها"وە پێى‌بژین؟ زانست کە ئەمڕۆ نوێنەرایەتیی گەڕان دەکات, چ شتێکى جێگیر لەپشت پرۆسەى گەڕانەکەوە دەهێڵێتەوە؟ چونکە ئەم پرسیارانە ئەودەم ڕەوایەتیی تیۆریی خۆیان وەردەگرن کە تێبینیی ئاسەوارەکانى دەکەین لەسەر مرۆڤ و بەهاکانى. زانست, بە قسەى لاکان, بونیادێکى میتافۆریی هەیە, واتە شتێک دەخاتە برێتیی شتێکى تر, دۆزینەوەیەک جێى دۆزینەوەیەکى تر دەگرێتەوە- هەروەکو میتافۆر کە شتەکان جێى یەکتر دەگرنەوە, خزانێک هەیە شتێک ڕۆڵى شتێکى تر دەگێڕێت(لاکان زۆرتر دەچێتەپێشەوە و زانستى پۆزەتیڤیستیی مۆدێرن بە دیاردەیەکى پارانۆیایی دادەنێت کە وادەجووڵێتەوە وەکبڵیى هیچ بنکێک نەمابێت لەسەرى بوەستێت). بە دەربڕینێکى تر, ئەو توخمە چیە کە لەناو دۆزینەوە و لە ساتى دۆزینەوەدا, بە نەدۆزراوەیی دەمێنێتەوە و دەبێت بمێنێتەوە؟ ئەمە پرسیارێکە لە یەک کاتدا زۆر کایەى وەک فەلسەفەى ئەخلاق(پرسى بەها) و ئەپستمۆلۆژیا و هتد دەبڕێت. پێدەچێت نیهیلیزمى مۆدێرنى خۆرئاوایی, و تەنانەت دەرەوەى خۆرئاواش, لەوێوە کەوتبێتەوە کە بیەوێت ئەم توخمە "نەدۆزراوە"يەى ناو دۆزینەوەکان ڕوونبکاتەوە- یاخۆ وێناى بەزاندن و ڕوونکردنەوەى کۆتایی بکات. هاوشان و هاوزەمان بەمە ئاشکرایە جێگیرییەکیش هەیە مرۆڤەکان ڕۆژانە پێى‌دەژین, جێگیرییەک کە نیشتەجێبوونە لە جێیەکدا, ئەو جێیەش خودى کەلتورە. گەر ناوەڕۆکى کەلتور لە ژمارەیەکى زۆر وردەچالاکییدا لە ناجێگیرییدا بێت, ئەوا وەک سەوابت, فۆرمەکەى جێگیرە. ئیدى فەرقناکات ئەم کەلتورە چ کەلتورێکە, دوورە یان نزیک, کراوەیە یان داخراو. سادەتریشن ئەرگۆمێنتیش لێرەدا هەر ئەوەیە کە کەلتور لەبەر ئەوە جێیەکى جێگیرە, چونکە مرۆڤەکان لە سەرتاپاى شەووڕۆژێکدا تەنیا کۆمەڵێک جووڵە و گوفتارى دیاریکراو ئەنجامدەدەن. لە نیگاى یەکەمدا, گەر لە مرۆیى ناو کەلتورێک بڕوانین ئەوا کردار و گوفتارى ڕۆژەکەى بریتییە لە چەند کردار و گوفتارێکى سنوردار و دووبارە. ئەو شتانێک حینجەدەکاتەوە کە فێرکراوە, لێى بارکراوە, تەلقین کراوە. تا ئێرە کەلتور جێیەکى سەقامگیرە و مرۆڤ و بەشەکانى ناوى ناتوانن ببنە جووڵە و سوبێکتى بەڕەهایی گۆڕاو. هەتا سوبێکت لە تایپە مۆدێرنەکەیدا, بریتییە لە جێیەکى نەگۆڕ بۆ ژمارەیەک چالاکیی گۆڕاو.هێند بەسە مرۆڤێک بیر لە پێنج ساڵى ڕابردووى خۆى بکاتەوە کە چۆن زۆر جووڵە و گۆڕانى بەسەردا هاتووە, بەڵام خۆى وەک قەپێلکێکى ئۆنتۆلۆژى هەر ماوە. سوبێکت ئەودەم تووشى شێتى یان دەروونپەشێوى ببێت, ئیدى ئەم قاوغ و قەپێلکە دەشکێت و سەربارى ئەوەش هێشتا لە سنورەکانى مرۆڤبوون دەرنەچووە. شێتێک یان نەخۆشێکى نانۆرماڵیش مرۆڤە, بەڵام دەکەوێتە ئەو جێیەى مرۆڤبوونەوە کە چیدى سنورى جێگیرى/ناجێگیرى بەپێى پێوەرە کۆمەڵایەتى و ڕەمزییەکان ناپێورێن. ئەو دۆخە ناجێگیرەى لێرەدا باسیدەکەین, هى مرۆڤێکى نۆرماڵە بەڵام بەهاکان و وێناکردنەکانى تووشى لەقین هاتوون. گەر بەشێک لەم ناجێگیرییە بەرهەمى زانست و بەرهەمەکانى و فزووڵییەکانى مرۆڤ بێت, ئەوا بەشێکى بەرهەمى کشانى کاریگەریی ئەم دۆزینەوانە و ستایلى ژیان و سیستەمە ئابورى و سیاسییەکەیەتى.

ڕەنگە چارەنووسى زانست و فەلسەفە و سەرمایە و هتد, لە بارە بەکارهێنەکەیدا نەبێت, لەدەست میلەتێکى وەک ئێمەدا نەبێت, بۆیە ناچارین ڕاستەوخۆ بچینە سەر پرسى ناجێگیرى:

 

 

 

                                                                                                     "دوو"

 

 

گەر پێشگریمانەکەمان ئەوە بێت مرۆى کورد لە جیهاندا نائارام و ناجێگیرە, ئەوا دەبێت لە ئاسۆى هەمان پێشگریمانەدا مەبەستمان لە "جێ"ـى هاوەڵى وشەى "جێگیرى" ڕوونبکەینەوە. ئەو جێیە چیە دەبێت تێیدا بین و ئۆقرە بگرین و هەشمانبێت؟ گەر وایدانێین مرۆڤێکى کورد, لە جیهاندا بێ‌چوارچێوە و بێ‌سنورە, ئەوا ئیتر ڕووندەبێتەوە چێوە و سنورەکە سیاسییە و پەرژینێکى ئۆنتۆلۆژى بۆ کورد دەڕەخسێنێت. بۆنمونە, گە کورد دەوڵەتێکى نەتەوەیی نیە و سنورەکانى پارێزراو نین, ئیتر نە جێیەک لە سیاسەتى مۆدێرندا داگیردەکات و نە ماڵێکى ئارامیش. بەم پێیە, جێگیریی سیاسى بۆ کورد دەکەوێتە پێش ئەو جێگیرییانەى ترەوە کە بۆ مرۆڤەکانى تر دەکرێنە پێشگریمانە. گەر ڕوانگەکەمان تا دوانوختەى سیاسى درێژبکەینەوە, ئەوا دەتوانین بڵێین هەرچى هەستى ناجێگیری و نیهیلیستییە لە مرۆڤێکى کورددا, دەبێت بەناو ئەم ناجێگیرییە سیاسییەدا تێپەڕێت. ناجێگیرییە سیاسییەکە, ناجێگیرییەکانى تریشى بەدوادا دێت و لێى هەڵدەژەنرێت. واتە گەر چرکەیەکى نیهیلیستى لە مرۆڤێکى کورددا هەڵگیرسێت, ئەوا خاڵى نیە لە چرکە سیاسییەکە. چونکە ئەو سەرەتا جێیەکى سیاسیی بە ماناى تەواوى وشەکە لەم جیهانەدا نیە و لەناو بۆشاییەکدا دێت و دەچێت. لە مۆدێرنەدا جیهان خۆى لەڕێى جێیەکى سیاسییەوە دابەشدەکرێتەوە و هەر خەڵکانێک دەبنە خاوەنى دەوڵەت-نەتەوەیەک. ئەوەى ئەم جێیەى نەبێت, ناجێگیرە. شتێک لە شوناسە سیاسییەکەى مۆدێرنەى کەمە. دەوڵەت لێرەدا تەنیا جێیەکى سیاسى نیە, بۆنمونە لاى هیگڵ, جۆرێک لە گەشەى عەقڵیشە, عەقڵێکى کۆ, ڕۆح. واقیع کە بە هەموو بەشەکانیەوە گەشەدەکات, دەبێت لە فۆرمێکى سیاسییدا یەکبگرێت و هارمۆنیەتێک لەنێوان بەش و کۆ, تاک و کۆمەڵدا بڕەخسێنێت. واتە دەوڵەت, کردەى مرۆڤەکان و ئامانجەکانیان لەخۆیدا کۆدەکاتەوە و بەئاگاهاتنەوە و خودئاگاهاتنەوەى کۆى ئەم کردە و ئامانجانەیە. دەوڵەت شادەزگا و دەرەکیبوونەوەى هەموو دەزگا بەشەکییەکانى ترە کە لە مێژووى مۆدێرندا هاتوونەتەکایەوە. دەوڵەت, سەنتێزى هەردوو تێز و ئەنتى‌تێزى خێزان و کۆمەڵگاى مەدەنییە, پرۆسەیەکە ئاگایی تێیدا دەگاتە ئازادى. ئەم پرۆسەیەش, لەلاوە پرۆسەیەکى فەلسەفى و بگرە میتافیزیکییشە. میتافیزیکى لە میتافیزیکێکى فەلسەفییدا بەرهەمدێنێتەوە و ڕوویەکى سیاسى و زەمینیی پێ دەبەخشێت. دەوڵەت, ئاسۆییبوونەوەى خواوەندە بەڵام لە هەڵکشانێکى دیالەکتیکییشدا. نیچە لە تەوەرى "دەربارەى بتى نوێ"ـى ناو کتێبى "زەردەشت واى وت"دا هەجوویەکى زۆرى دەوڵەت دەکات, وەک جۆرە ئەنارشییەک دەوڵەت ڕەتدەکاتەوە. نیچە, دەوڵەت بە «پەنجەى فەرمانبەخشى خودا» ناودەبات. نیچە ئەو مانیفێستبوونە عەقڵییەى قبوڵ نیە کە دەوڵەتى لێ دەکەوێتەوە, بۆیە دەوڵەت وەک دەعبایەک سارد دەخاتەڕوو, دەعبایەک کە درۆکانیشى ساردن. گوایە دەوڵەت بە هەموو زمانەکانى "چاکە و خراپە" هەر درۆدەکات و هەناویشى پڕە لە درۆ. جانەوەرێکە بە ددانى دزراوەوە خەڵک دەگەزێت. بە دەربڕینێکى تر, دەوڵەت  جێى «خەڵکە زیادەکە»يە, جێى زۆروبۆران, جێى ئەو ڕۆحە گەورانەش کە خەریکە دەخزێنە ناوى و فریوى ئەم بتە تازەیەى مۆدێرنە دەخۆن. ئاشکرایە نیچە ڕەخنەى توندى عەقڵى مۆدێرن دەکات, و دەوڵەتیش لوتکەى ئەم عەقڵەیە لە پانتایی سیاسەتدا. بەڵام نیچە دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانى کۆن, لەکاتێکدا ئێمە ڕەخنەگرى ترى دەوڵەتى بۆرژوازیی مۆدێرنمان هەیە کە تێگەیشتووە گەڕانەوە سودى نیە, چونکە مۆدێرنە تازە ڕوویداوە و ناگەڕێتەوە. بۆنمونە مارکس یەکێکە لە ڕەخنەگرە وردەکانى دەوڵەت و مەترسییەکانیشى شیکردووەتەوە, بەڵام مرکس ڕوو لە ئایندە دەکات نەک ڕابردوو. بەدیلى وى بۆ دەوڵەت, جڤاتێکى تازەى کۆمۆنیستییە کە دەوڵەتى چینایەتیی مۆدێرنى تێپەڕاندبێت. هەتا مارکس کە ئاماژە بۆ کۆمۆنەى سەرەتایی دەکات لە مێژووى کۆندا, تەنیا وەک بیرخستنەوەى مۆدێلێک ئاماژەى پێ دەکات تاکو ستەمى دەوڵەتى مۆدێرنى پێ دەربخات و هاوکات شێوەنەخشەیەکى کۆمۆنیزمى مۆدێرنیشى پێ نیشانبدات. دەوڵەت لاى مارکس, جێى دابەشبوونى چینایەتییە, جێى ڕسکانى بۆرژوا و پرۆلیتار. بەڵام ئاخۆ سەربارى هەموو ئەو مشتومڕانە, شتەکە بۆ دەرەوەى خۆرئاوا چۆن کەوتووەتەوە؟ گەر سەیرى دەوڵەتانى ناوچەکە بکەین, حاڵیان لە حاڵى ئێمە زۆر باشتر نیە(بەهاى عەرەبى و دواتریش عێراق نزیکترین ڕووداوە لێمانەوە). بەڵام لە هەندێ ڕووشەوە, ئەوان جێىیەکیان هەیە بۆ مێژوو, بۆ خودا و دین, بۆ دەق و نوسراوى نوخبەیی لە مێژوودا, بۆ هاوکێشەى هێزى سیاسى و هتد. ئاخۆ ئێمە کە خۆمان خاوەنى ئەم جێىیە نین, و لکاوین دەوڵەتگەلێکى ناوەندییەوە, چ کاریگەرییەکى لەسەر زەین و ڕوانینمان هەیە بۆ جیهان؟ بۆنمونە, هیگڵ, سیاسەتى هەر قەومێک بە ڕەنگدانەوەى خواى ئەو قەومە دەزانێت. ڕەنگە بتوانین بڵێین خوا بۆ کورد هێجگار ناڕوون و بێ‌فۆرمە, گەر فۆرمێکیشى هەبێت لە ئاستى خواى مناڵێکدایە کە لە یەک کاتدا تەواو باوکشێوە و بێ‌شێوەشە(و بوارى مەعنەویبوونەوە و ڕوونبوونەوەى دونیایی زۆر تیا نیە). بۆیە ئەوەشى ناوى سیاسەتى کوردییە, ناڕێک و شێواوە. زۆرجاریش واهەستدەکەین جەبەرووتى خودایی, هاتووەتە سەر جەبەرووتى ئەخلاق و فیگەرى باوکێکى توندى خوڵقاندووە.  یان هەر بەپێى هیگڵ کاتێک ماف و ئەرک, تەواوکەرى یەکدى نین, ئیتر ئەم ناجێگیرییە دەردەکەوێتەوە. گەشەنەکردنى چەمکەکانى وەک دڵسۆزى, هەتا ئەو ساتەشى کە نیەتێکى شەخسیی لەپشتەوەیە, دەشێت یەکێک لە دەرکەوتەکانى ئەم ناجێگیرییە بێت. سیاسییەکى کورد خۆیشى بەتەواو نازانێت دەبێت خزمەت بە چ کۆیەکى جێگیر و عەقڵانى و ئەخلاقى بکات, بۆیە ئاسانترین وەڵام بۆ وى, جێگیریی شەخسى و بنەماڵەییە و کۆکردنەوەى سامان و گەندەڵییە. ئەو سامانەى کۆیدەکاتەوە, شتێک لە جێگیریی پێ دەبەخشێت, بەڵام جێگیرییەک نا کە بەرەنجامى چاکەى گشتى و ڕۆحى قەومەکە بێت. ئەو تەنیا یەک جۆر جێگیری وەردەگرێت کە لە شوێنکاتى بنەماڵەکەى تێناپەڕێت. دۆخى کۆمەڵایەتیی کوردیش خۆى بەجۆرێکە کە زۆرجار هەر بەپێى شوێنکاتى بنەماڵە و نەخشەى خێزانێک و دەڤەرێک جێگیرى دەگرێتە بنەما. بۆیە لە ڕووى سیاسییەوە گەر گەندەڵى, هەستێکى نیهیلیستیی لاى مرۆڤێکى کورد درووستکردبێت, بەرەنجامى ڕیزێک ناجێگیریی دیکەیە و ئاوێتەى ستایلە ژیانەکەى ئەمڕۆشى بووە. شکستى پارلەمان, زانکۆ, چەمکە سیاسییە مۆدێرنەکان دەگەڕێتەوە بۆ ئەم بێجێییە. مرۆى کورد پتر ڕووى لە یەکترە, تا دەزگایەکى بێلایەن و دەرەکى. هەستیارییەکان زووتر بەسەر یەکتردا دەشکێنەوە تا ئەوەى بەسەر دامەزراوەیەکى جێگیر و ئۆبێکتیڤدا بشکێنەوە. مرۆیەکى کورد کە شەوانە دەخەوێت, بە جۆرێک لە ناجێگیریی بونیادییەوە دەنوێت, گەنجێک کە کوردستان جێدەهێڵێت لە جۆرە ناجێگیرییەکى بنەڕەتییش هەڵدێت کە تاراوگە بەتەواوى تیماریناکات. گەر کۆچ خۆى دیاردەیەکى مۆدێرنى جیهانى بێت, ئەوا بۆ کوردێک دیاردەیەکى دووجا و دووقاتە. ئەو, نا جێگێرییەک دووجادەکاتەوە. بەڵام ئەوە چیە کە لەژێر هەموو ئەم ناجێگیرییانەوە, بەجێگیرى دەمێنێتەوە؟ ڕەنگە تاکە خاڵێک خەیاڵمان بۆى بچێت, "ئەخلاق" بێت. دیدى کەلتوریی ئێمە, دیدێکى جێگیرە بۆ ئەخلاق. وەکبڵێى, لە جۆرە ئەخلاقێکى نەگۆڕدا خۆمان دەگرینەوە. ئەخلاق, جێى ڕەهەندە ڕەقەکانە. ئەم ئەخلاقەش, کۆمەڵێک ڕێساى پاڵفتەکراو نیە بەو جۆرەى لە ئاکارى مۆدێرندا هەیە, بەڵکو ناوکە پاتۆلۆژییە کوشندەکەى ئەخلاقە, ئەوەى کە سنورى خۆى تا زۆر شوێنى ناو ژیان درێژدەکاتەوە و هەرچى ناجێگیریی ژیانى کوردییە لەدەورى خۆى کۆیدەکاتەوە. خۆى جێگیرە و ژیانەکە ناجێگیر. واتە ئەو نیگا ئاسنینەى ئەویترى گەورە کە تا ئاستى وەسوەسەسازى بەشداریی چالاکییەکانى ئینسانى ئێمە دەکات. وەکچۆن هەڤدژى(تناقض)ـى زۆر لە مرۆڤى ئێمەدا, لە قسە و بیریدا, بەرەنجامى نەبوونى جێیەکى لۆژیکییە بۆ بیرکردنەوە, نەبوونى جێیەکە بۆ ڕیزبوونى ئەرگۆمێنت و لێپرسینەوەیان؛ بە هەمان شێوەش کە دەڵێین «هیچ شتێک لە جێى خۆى نیە», ئەوا هێما بۆ تایپێکى گەورەترى هەڤدژى دەکەین کە شتەکان لە جێی خۆیان ترازاون. مۆدێرنە خۆى ترازانى شتەکانە لە جێی خۆى, بەڵام جێگرتنەوەشى بە ڕیزبەندى و ئارایشێکى نوێ. کاتێک ئەم ئارایشتە نوێیە لەئارادا نەبوو, ئیتر هەڤدژی دەبێتە سیفەتى سەرەکیی هەموو شتێک و لەوەش سەیرتر ئەوەیە تواناى هەڵکردن لەگەڵ ئەم هەڤدژییانەدا درووستدەبێت. مرۆڤێکى کورد, و گوێگرەکەشى, زۆر بەئاسانى دەتوانێت هەڤدژییەکانى ناو حوکم و گوتەیەک قبوڵبکەن و ڕۆڵى هەڤدژییەکى ڕێگریش نەگێڕێت. ئەدەبیات بەگشتى و بەتایبەتیش لاى ئێمە, جێی هەڵکردنى بێشومار هەڤدژییە بۆیەشە ئاسانتر وەردەگیرێت.

 بەڵام دیسان وێڕاى ئەمانە هەمووى, "بەها" بۆ ئێمە وەک پرسێکى شڵەژاو دەردەکەوێت بەبێ ئەوەى ناوکە ڕەقە ئەخلاقییەکەى شڵەژابێت. کۆمەڵێک فشار لە دەرەوە دەکەونە سەر ئێمە, بەڵام ناوکەکە لەناوەوە خۆى جیڕتر دەکاتەوە. لەلایەکەوە نیمچەبڕوایەکى ئاگایانە بە ژیانکردنێکى مۆدێرن هەیە, بەڵام لە نائاگایی(نەست)دا بەرهەڵستییەکى هەڤدژ پەیتاپەیتا هەڤدژى لە ژیانماندا بەرهەمدێنێت. ئیدى لە سیاسییەکەوە بۆ هەر جۆرە بکەرێکى کۆمەیەڵاتیی دیکە, لەناو ئەم هەڤدژییانەدا دەژى. ئەو بە ئارەزوو هەندێک ژێستى خۆتێپەڕێنەر دەنوێنێت, بەڵام بەر شتێکى لەوە ڕەقتر دەکەوێت کە ژێستەکە بتوانێت بیشارێتەوە. بۆیە جێهێشتنى ئەوەى دەتەوێت جێى بهێڵیت, پێویستى بە جێیەکە لەناو جیهاندا کە وادەردەکەوێت هێشتا نیمانە. ئەوەى تێیدا دەژین, خێزانێک بێت یان ناوچەیەک, کەچى سەر بە بۆشاییەکى گەورەی کوردبوونە و لەسەر هەڵسوکەوتى ئەم مرۆڤە ڕەنگیداوەتەوە. بۆنمونە, زۆر هەستى دەروونى لە مرۆڤێکى کورددا, بارتەقاى ئەم بۆشاییە گەورەیە, و لە هەستێکى دەروونییەوە بۆ دۆخێکى وجودى گەورەدەبێتەوە. خۆونکردن و حەماسەت و ئیرەیی و ڕق و تەنانەت عەشقیش سەرەتا کە سایکۆلۆژییانەن, وەردەگەڕێن بۆ هەستێکى گەورەتر کە لێکەوتەى بۆشاییەکەن. بۆشاییەکە, جۆرێک لە بێ‌جێییە. لەناو بۆشاییەکى وادا, هەستەکان ئۆقرە و نیشتنیان زۆر لاوازە. سەرەنجامیش ڕەنگە ئەم جێیە تەنیا فۆرمێکى سیاسیی ڕوون نەبێت, بەڵکو درووستکردنى هەڵوێستێکى ڕوونیش بێت لەسەر ئەو جێگەیە. لەمەشدا کۆمەڵێک هاوکێشەى ناوەکى و دەرەکى ئیشى خۆیان دەکەن. نیشتەجێبوون, پێویستى بە کۆمەڵێک بڕیارى پێشوەختەشە کە هەندێکیان لە ماوەیەکى درێژخایەندا دەدرێن, بەڵام مرۆى کورد لە ناوچەکەى خۆى بترازێت, ئینتیماى بۆ شوێنێکى دوورتر نیە و لەپاش ڕاپەڕینیشەوە وێرانکردنى کانگا و کانزا و سامانى سرووشتى و هتد, نیشانەى ویستى نیشتەجێنەبوون بوون نەک نیشتەجێبوون. پرۆسەى ئینتیما و دەرچوون لە ناوچەگەرى, جۆرێک لە نیشتەجێبوون دەخوازێت کە ئەو بڕیارانە, سەربارى هەلومەرجى دەرەکى, کۆمەڵێک ڕیسک و قوربانیی گەورەشیان لەگەڵ بێت. بەڵام ئاشکرایە کە دۆخى سیاسیی کورد پتر دیفاکتۆیە تا گەشەى ناوەکى. واتە, دۆخێکە هەڵواسراوە تا ئەوەى ویستى نیشتەجێبوون بێت. ئەم ویستە, هەمیسان لەپاڵ ژمارەیەک ویستى ترى ژیانى مۆدێرندا, یەکێکە لە ویستە سەرەکییەکان: ویستى هێز, ویستى ژیان, ویستى گەڕان, ویستى بیرکردنەوە, و هتد. هەر کەلتورێک کە بڕیاریدابێت و گەیشتبێتە "ویستى نیشتەجێبوون(will to dwell)", ئەوا جێگیربوون و گەڕان و دۆزینەوەش بندەگرێت. خۆرئاوا لە دوو تا سێ سەدەى پێشوودا, ئەم ویستەى بۆ هاتەکایەوە, بۆیە لەپێشاندا نیشتەجێى زەوى بوو. هیچ پاشەڕۆژێکى غەیبى نەمایەوە, ئەم نیشتەجێبوونە زەمینییەى بۆ فەرامۆشبکات و لێرەوە چەمکى "مێژوو" لەدایکبوو. "مێژوو" واتە ئەم دنیایە یەکەمین و دوایین جێیە بۆ نیشتەجێبوون و بنیاتنان و هەڵوەشاندنەوەى شتەکانیش تا دواسنور(کە نیهیلیزمى لێ کەوتەوە). بەڵام نیهیلیزمێک بەرهەمى تۆ بێت, ڕێژەیەک جیایە لەو نیهیلیزمەى کە بەشێوەى پچڕپچڕ بەسەر دونیاى تۆدا بێت. لە هەردوو حاڵەتەکەدا, هێشتا ئەو "مرۆڤە باڵا"یە دیار نیە کە نیچە پێى‌وابوو لە دەرەوەى دەوڵەت و نیشتەجێبوونى مۆدێرنەوە دەشێت دەرکەوێت. ئێستا زەوى جێى زۆر فۆمى ناجێگیرییە کە بۆ هەر میلەت و مەملەکەتێک مانایەکى کەمێک تایبەتترى هەیە...

 

 

 

وەلید عومەر