"کتێب" و دوو تەڵزگە
وەلید عومەر
يەکەم: «کتێب باشترین هاوڕێیە»
«کتێب باشترین هاوڕێیە», واتاى ئەوە نیە وەک هەر مرۆڤێکى تر کەسێک بانگهێشتى هاوڕێیەتى دەکەیت بەڵکو لەناواخندا هاوکێشەکە پێچ و ئاڵۆزییەکى تیایە و گەرەکە هەڵکۆڵرێت. کتێب باشترین هاوڕێیە, دەربڕینێکە لەو پێوەندییە هاوڕێیەتییە باوە جیایە و دەترازێت. کتێب هەرگیز بەو مانا باوە هاوڕێ نیە, جەمسەرێکى پۆزەتیڤ نیە کەوتبێتە بەرامبەرمانەوە بەڵکو پڕکردنەوەى شوێنە پتەو و پۆزەتیڤەکەى مرۆڤە. کتێب ناوى نوقسانییەکى لەشمەندە, بۆشاییەکى پڕبووەوە, کێماسییەکى بەرجەستەبوو. گەرنا ئاشکرایە ناتوانین هەردەم دانیشین و بڵێین کتێب باشترین هاوڕێمانە. تەنانەت کتێب قەت نابێتە هاوڕێ, هاوڕێ لێرەدا مەجاز و جێگرەوەیە, ڕامکردنى ئەو زیادەیەى هاوڕێیەتییە لەگەڵ مرۆڤەکاندا کە کەمتر پاتۆلۆژییە(وەکچۆن وێنەى سێڵفى ڕەنگە کەمتر نەخۆشانە و پاتۆلۆژیک بێت بەراورد بەو وێنەیەى کەسێک لەبەرامبەرتدا وەستاوە و بۆت دەگرێت). کتێب بۆیە باشترین هاوڕێیە, چونکە هاوڕێ نیە لەبنەڕەتدا بە مانا جێگیر و باوەکەى. هاوڕێ نیە بەو مانایەى منەت بکات, نیگاى هەبێت, فشارى هەستیار و پاتۆلۆژیک بخولقێنێت(سەربارى ئەوەى بەتەواوى ناچێتە دەرەوەى هاوکێشە مرۆیی و دەروونییەکانەوە و لە جێى تردا تێکەڵ بە ڕۆڵ و فۆرمولەکان دەبێت). کتێب باشترین هاوڕێیە, پڕکردنەوەى ئەو کاتە بۆش و پڕگرژییانەیە کە لە هاوڕێیەتیی دوو مرۆڤ یان زیاتردا هەیە. هەتا ڕەنگە هەڵە نەبین گەر بڵێین, هاوڕێیەتیی کتێب بریتییە لە بەرجەستەکردنى ئەم بۆشى و پەڵە پاتۆلۆژییانە. دەتوانین ڕستەى "کتێب باشترین هاوڕێیە", لە هاوکێشە تیۆرییەکەدا, بەم جۆرە داڕێژینەوە: کتێب لە بنبەستى ئارەزووم لەگەڵ ئەوانیترى مرۆڤ ڕزگارمدەکات. کتێب هاوڕێیەک نیە لەدەرەوە, بەڵکو دۆستێکى نێوبەینییە لەنێوان من و دونیا, من و واقیع, واتە کتێب جۆرێک لە ڕێکخەرى فەنتازیامە, کتێب خۆى دەبێتە تانوپۆى فەنتازیا. لێرەوە بەشێوەیەکى ڕیشەیی حیکمەتى خوێندنەوە, بەو جۆرەى لە شارستانیەتدا هەیە, هەڵدەوەشێتەوە. فێربوون ئاکام و کارکردێکى بارکراوى سەر شارستانیەتە و هێندەى ئەو ئەرکە بنەڕەتى نیە کە باسمانکرد. گەر لۆژیکە ڕیشەییەکەى پشت کتێب داڕێژینەوە(کە لە ناونیشانەکەدا هەیە), ئەوا شتێکى لەم جۆرەمان دەستدەکەوێت: لەئاستى ناوەڕۆکدا کتێب هیچى تیا نەنوسراوە, سپێتیی ڕووتە, ئەوە فۆرمەکەیەتى[1] ڕۆڵى دەروونى دەگێڕێت. بە دەربڕینێکى تر, کارکردى کتێب بەو جۆرەى باسمانکرد, لەبنەڕەتدا نەبەستراوەتەوە بە دێڕەکان و تێماکانى و زانینەکەى ناویەوە, بەڵکو لەو فۆرم و چوارچێوەدایە وا سەرەتا قبوڵیدەکەیت, دەیکەیتە چوارچێوەى ڕوانینت, دەیکەیتە پەنجەرەى فەنتازییت. ئەمە ئەو هاوکێشەیەیە دەکەوێتە پێش "ڕۆڵ"ـەکانى ترى کتێبەوە کە بە پێوەرى باش و خراپ هەڵدەسەنگێنرێن, هاوکێشەگەلى وەک: ئەم کتێبە باشە و ئەویتر خراپە. باسەکەى ئێمە لەمە بنچینەییترە. چونکە ئەو دەمەشى بەر کتێبێکى خراپ دەکەویت, ئەوا بەر کتێبێکى بەشەکى(جزئى) کەوتوویت نەک کتێب لە واتا گشتەکى(کلى)یەکەیدا. کتێب خۆى بوونێکى گشتەکییە, و دواتر تا ناکۆتا بەشى لێ دەزێت: کتێب هەیە لەسەر خودا نوسراوە و هەشە لەسەر مارمێلکە. گەر باسەکەش لەمە گشتەکییتر بکەینەوە, و کتێب ببەینە ئاستێکى سەرووتر, سنورەکە کۆتاییدێت و ڕووبەرى ناکتێب دەستپێدەکات کە بۆ کەسانێکە ئارەزووى خۆیان لەسەر کتێب ڕێکناخەن و بە شێوازێکى تر دەژین و باشترین هاوڕێ بۆ ئەوان «شتێکى تر-x»ـە. ئەم "شتى تر"ـە, بۆ هەرکەسێک جیایە و لەڕووى ئۆنتۆلۆژییەوە هیچیان لەویتریان بەنرختر نین. بۆیە کتێب لێرەوە لە ڕاز دەکەوێت و گەر بۆ کەسێک "هەمووشت" بێت ئەوا کەسێكى تر "هیچ" نیە. لێرەوە دەرگایەکیش دەکرێتەوە بۆ پیاچوونەوە بە ماناى مرۆڤدا کە لە فەلسەفەدا پێى‌دەوترێت سوبێکت(سەبجێکت). بەبێ ئەم داماڵینانە, ناتوانین وێناى چەمکێکى وەک سوبێکت بکەین. لەگەڵ لەڕازخستنى خەسڵەتەکانى سەر سوبێکتدا, خودى مرۆڤیش بەو واتایەى لاى ئێمە هەیە, لە ڕازدەخرێت و دیدمان بۆ مرۆڤ گۆڕانى بەسەردا دێت. لە ئاستێکى فۆرماڵیشدا هەمیسان کتێب چەشنى سوبێکت گشتێکى بەتاڵە, دەتوانن هەموو شت بگرنەخۆیان, هەموو خەسڵەتێک لەخۆیان باربکەن, بۆشاییەکەى خۆیان بە سیفەتگەل و تێماى بێشومار پڕکەنەوە, بەشى جیاجیا لەم گشتە هەڵواسن: هێندە نەبێت مرۆڤ بۆشاییەکى سوبێکتیڤە و کتێبیش بۆشاییەکى ئۆبێکتیڤ و دەرەکى.
دووەم: "کتێب" وەک دەرمان
کتێب گەر دەرمان بێت, تەنیا بۆ ئەوانە دەرمانە کە تووشى هەمان "دەرد و نەخۆشى" هاتوون نەک دەرمانى شتێکى تر. هەرکات مرۆڤ توانى و زانیی ئیمکانێک هەیە بۆ دەرچوون لە کەشى کتێب, ئەوە هێشتا نەخۆشییەکەى نەگرتووە و باشترین ڕێزلەخۆگرتنیش ئەوەیە لێى دەرچێت و خۆى فریونەدات. لە پرسى کتێبدا, دەرد و دەرمان لە یەک کاتدا ڕوودەدەن. "هۆ و ئەنجام" نین لە مانا کۆن و تاڕادەیەک نوێیەکانیشیدا. کتێب لە ئاستە پەیتییەکەیدا, دەرمانى هیچ دەردێکى تر نیە. ئەو کاتەشى وەک دەرمانى شتێکى تر پەناى بۆ دەبرێت, ئەوا درەنگ یان زوو بەشێوەى ڕیترۆئەکتیڤ(ڕوولەدوا) دەیسەلمێنێت شوێنێکى بەتاڵ بۆ کتێب هەبووە و دەردەکە تەنیا داپۆشەرى ئەو بەتاڵییە بووە. بە دەربڕینێکى دى, شوێنێکى بۆش هەبووە چاوەڕێ بووە بە کتێب پڕکرێتەوە. لێرەوە پەیوەندیی هۆ و ئەنجام هێجگار چڕدەبێتەوە و لە گۆشەیەکى تایبەتیشەوە دەبنەیەکێک(هاوشوناسدەبن).
لێرەدا چەند جۆرە پەیوەندییەک بە کتێبەوە خۆى دەردەخات کە پێویستیان بە ناونانە: بۆنمونە, خوێندنەوەى کتێب بۆ کەسێک کە دەیەوێت بەشێوەیەکى ئامرازى سودى لێ ببینێت و بۆ مەبەستێکى تایبەت بەکاریبهێنێت و هتد, ئەوا ئەمە وەرگرتنى کتێبە وەک بەش نەک گشت. بۆیە, کتێب نابێتە چوارچێوەى فەنتازیا بۆیان, نابێتە ڕێکخەرى ئارەزوو, ناشبێتە باشترین هاوڕێ. لەلایەکى ترەوە, کتێب هەروا بەسادەیی شتێک نیە دەربارەى شتێکى تر نوسرابێت, واتە هەمیسان ئامرازى ڕووت نیە بەڵکو ئامانجى ڕووتە. کتێب خۆى ئامانجى خۆیەتى, بۆیە باشترین و خراپترین کتێب لە یەک کاتدا ئەو کتێبەیە بە شێوەیەکى ڕەنگدەرەوە و ڕوولەخۆ(Reflexive) نوسرابێت: کتێبێک دەربارەى کتێب. یان بە قەرزکردنى ناونیشانێکى نیچە, کتێبێک لەودیوى «کتێب»ـەوە. کتێب کە وەک قەوارەیەک قەرارە هەموو دونیاى تێئاخنرێت, باسى هەموو «باس»ێک بکات, ئیدى لەوە گشتییترە لە ئامرازێک و مەرامێکى تایبەتدا ڕاگیرێت. ئەمە هەر خۆى دیوە پووچەکەى کتێبە و بۆ ئەو کەسانەش کە کتێب وەک فاکت وەردەگرن, سەرێشەسازە. کتێب لە سەرەتادا فاکتە و لە ئەنجامدا حەقیقەتە, جیاوازیی فاکت و حەقیقەتیش جگە لەوەى جیاوازیی بەش و گشتە, هاوکات جیاوازیی نێوان دوو کەسیشە کە: یەکیان نامەیەکى عاشقانە بۆ مەعشووقەکەى دەنوسێت کە ئاگایە لەوەى نامەکە لەبنەڕەتدا بۆخۆى دەنوسێت, لەگەڵ کەسێکى تردا کە نامەیەکى عاشقانە دەنوسێت و پێى‌وایە بۆ ئەوێکى ترى دەنوسێت[2]. لەسەر ئەم هێڵە دەتوانین بڵێین, کتێب جۆرێک نیە لە بەدەستهێنان بەڵکو شاردنەوەى لەدەستدانێکى بنەڕەتییە لەڕێگەى لەدەستدانێکى ترەوە کە لە فۆرمدا سوکناییبەخشە و لە ناوەڕۆکدا خەساندن. کتێب لە یەک کاتدا بۆ نوسەر و خوێنەریش ئەم کارکردەى هەیە, کارکردى لەدەستدان: لە هەردوولاوە هەوڵێکى بەشەکى هەیە بۆ بەدەستهێنانەوەى "شوێنى دایک", شوێنێک کە بونیادییە و بەر لەوەى دایک لەدەستچێت لەدەستچووە.
کتێب بەم شکڵەى ئێستا و ئەوەیشى دەمێکە هەیە(لە پى‌دى‌ئێفەوە تا گەڕانەوەشى بۆ سەر تاتەقوڕ و بەردەنووسەکان و هتد), جۆرێک لە هەوڵە بۆ نواندنەوەى دونیا. واتە دانانى چوارچێوەیەکە بۆ زانیارى لەمەڕ جیهان, بەڵام ئەم هەوڵە پێشوەخت لەناوەوە هەڵدەوەشێتەوە و جیهان تەنیا "کۆمەڵێک زانیارى" نيه, جیهان هەرچەند زانیارییشى بەسەردا باربکەیت کەچى کتێبەکان کۆتایینایەن و جیهانیش بەتەواوى ناناسرێت. ئەم پارادۆکسە, لەنێوان کتێب و جیهاندا هەر دەمێنێتەوە چونکە کتێب ناوێکى تریشە بۆ دەرگیربوون. لە دەرگیربوونیشدا عادەتەن شتێک هەیە نابینرێت و بەهۆى دەرگیربوونەکەوە هەڵدەپەسێردرێت. بۆیە کتێب لە بونیادى خۆیدا هەڵگرى دژەکتێببوونیشە, واتە کتێب دژەکتێبە, پووچەڵکەرەوەى پێناسەیەکى تۆکمە و چوارچێوەیەکى پتەویشە. بۆیە بەر لەوەى کەسانى وەک ژاک دێرێداش هەوڵدەن کتێبى چەشنى دژەکتێب بنوسن, کتێب هەر خۆى ئەم دژەى لە هەناوى خۆیدا هەڵگرتووە. ئەوەشى بۆ مرۆڤێکى کوردزمان دەمێنێتەوە ئەرکەکانى کتێب لە چەشنى کلاسیک و نوێش هەر دەمێننەوە, بەڵام گرنگترین ئەرک ئەوەیە نەبنە ئەرک بەسەر دونیاى کتێبەوە, دونیایەک کە درەنگ یان زوو یاسا زبرەکانى خۆى پیشاندەدات. دەرمانى هەڵە زۆرجار نەخۆشەکەش دەکوژێت و خۆیشى وەک دەرمان پووچەڵدەکاتەوە.
سەرەنجام دەکرێت بەش یان ناوەڕۆکى مێژوویی کتێب لەبیرنەکەین, بەڵام باسەکەمان پتر وەستانە لەسەر دوو تەوەرى دوورتر. لەم ڕووەوە گرفتمان نیە بڵێین, هەتا کتێبێکى وەک قورئان کە "شاکتێب" و جێگرەوەى هەموو کتێبانە لاى کەسى مسوڵمان, لەوپەڕى مێژووییبوونى خۆیدا نامێژووییدەبێتەوە و بوار بە هیچ کتێبێکى مێژوویی تریش نادات دەست لە ناوەڕۆکى مێژوو وەردات.