شۆکی مەسرەفگەرایی
دانا حەمید
مەسرەفگەرایی یەکێکە لەو ئادگارانەی ئابووری کە لەدوای شۆڕشی پیشەسازیەو بووە بە یەکێک لە ئاڵۆزییەکانی ئەم دونیایە وە شوبهاندی سەرچاوەکان و پیسبوونی ژینگە و دوورکەوتنەوەی کۆمەڵایەتی و ئابوریی و سیاسیی و...، سەرهەڵدانی ڕەفتاری هەڵەی تاک و کۆمەڵایەتی وەک "شۆکی زیادەڕۆیی"یە. پرسیاری بنەڕەتی ئەوەیە: بۆچی کۆمەڵگای ئێمە بەرەو بەرخۆربوون لاردەبێتەوە؟ بۆچی بەرخۆریزم جۆرێکە لە شانازی بۆ هەندێک پارتی کوردیی؟ ئایا پەیوەندی هەیە لە نێوان بەکاربەرایەتی و گەشەسەندنی ئابووری؟ چۆن دەتوانین مەیلی بەرخۆربوون لە کۆمەڵگەی کوردییدا کەم کەینەوە؟ چۆن دەکرێت خەڵک بە ئاڕاستەی دروستی بەکاربردنی دروست ببرێت؟ چ بەربەستێک کێشەی بەرخۆریزم زیاتر دەکات؟
کاتێک کە هیچ ژێرخانێکی گونجاو بۆ بەرهەمهێنان و وەبەرهێنان لە کاتی جەختکردنەوە لە بەکاربردنیدا نه‌بوو، لە کۆمەڵگادا زیانی زۆری لەسەر ئاستى تاك و كۆدا هەیە... بەکاربەرایەتی لە ڕووی خۆشگوزەرانی ئابووری و زیادکردنی توانای کڕینەوە بڵاوبووەوە، بەڵام فاکتەرە کولتوورییەکان زۆر کاریگەرن لە دیاریکردنی سنووری خۆی. یەکێک لە گرنگترین فاکتەرەکانی کۆنترۆڵکردنی بەکاربردن و مەسرەفگەرایی: هاندانی خەڵک بۆ هەڵگرتن و وەبەرهێنان، دابینکردنی قاڵبی بەکاربردنی دروست و ڕەخساندنی زەمینەی گونجاو بۆ چالاکی ئابووری، وە کارکردن لە سەرجەم رووبەرەکاندا بۆ بنبڕکردنی کۆی سەرچاوەکانی مەسرەفگەرایی.
لە کۆمەڵگای ئەمڕۆی کوردستاندا، سەرەڕای سروشت و ئاڕاستەکردنی ڕۆحیی مەسرەف، بەها مادییەکان بە هۆکاری جۆراوجۆر بڵاوبوون و سێبەریان لەسەر بەها ڕۆحییەکان دروست کرد، بەکاربەرایەتی بەتایبەتی لە نێوان وڵاتانی پیشەسازی و وڵاتانی پێشکەوتوودا بە شێوەیەکی سەرەکی لە دوای جەنگەوە بڵاوبوویەوە حکومەت و خاوەن پیشەسازییەکان سەرەتا مرۆڤیان بەئامێری بەکاربەر لە وڵاتانی پیشەسازی و دواتریش لەوڵاتانی پێشکەوتوو دادەنا، بۆ ئەوەی ئامانجە ئابوورییەکان بەدیبهێنین کە ئەمەش زیادبوونێکی بەردەوام لە قازانجدایە. بۆیە بەرخۆریزم هیچ نییە جگە لە پێویستیی درۆینە بۆ خزمەتکردنی پیشەسازی و وڵاتانی پیشەسازی. بێگومان خودی مرۆڤ لە باری دەروونییەوە خۆی ئامادە بووە بۆ گەڕان بەدوای ئاسودەیی و خۆشگوزەرانی و تەنانەت خۆ-جیاکردنەوە لە خەڵکی تر بە وەرگرتنی کاڵا و خزمەتگوزاری زیاتر بۆ ئەوەی کەلێنێک لە نێوان خۆی و گروپەکانی تری کۆمەڵگادا دروست بکات و ئەم بۆشاییە بۆ سەقامگیرکردنی باری کۆمەڵایەتی خۆی بەکار بهێنێت.
چونکە بەرخۆریزم تێڕوانینی لەڕادەبەدەری لەسەر هەر تاکێکی لە سەرچاوەی خێزانەکاندا هەیە کە دەگمەن و کەمە، ئەمەش بە ناچار دەبێتە هۆی فشارێکی زۆر لەسەر خێزان. مەسرەفگەرایی: بەربەستێکە لەبەردەم گەشەسەندندا، چونکە ڕێگرە لە وەبەرهێنان لە دیزاین و جێبەجێکردنی ژێرخانی گەشەسەندودا. نزمترین ئاستی ڕیکلامی ناتەندروست لەناو کۆمەڵگا و نزمتربوونی ئاستی ڕۆشنبیری گشتی و تا دوایی، ئەگەری قبووڵکردنی گیانی بەخۆداچون و خۆشگوزەرانی ئاسوودەتر دەکات. ئەو کەسانەی کەمتر متمانەیان بە خۆیان هەیە و کەمتر لە خەمی ڕۆڵی خۆیاندان لە ناو کۆمەڵگادا ئاسانترە بۆ ئەوەی گیانی بەرخۆریزم لە کۆمەڵگادا لە باوەش بکەن. ئەگەر بتوانین هۆشیاری و ئاستی ڕۆشنبیری گشتی بەرزبکەینەوە، دەتوانین «شۆکی مەسرەفگەرایی» کەمکەینەوە... هەم دەتوانین بەرهەمداری بەرهەمهێنان زیاد بکەین و هەم ڕێگری لە بەکاربەرایەتی بکەین، و بە حەتمی ڕێگە لە بەفیڕۆدانی سەرچاوەکان بگرین و ئەمەش دەبێتە هۆی دابینکردنی سەرچاوەکان تا ئەو ڕادەیەی کە توانای بەرهەمهێنان فراوان بکات، بەرخۆریزم دەبێتەهۆی دروستبوونى درز له نێوان چین و توێژە جیاوازەکانی خەڵک.
ئەم دابەشبونی چینە کە وای کردووە جیاکاریی کۆمەڵایەتی زیاد بکات، کاریگەری کەلتوری نامۆ زیاد دەکات، تا دابەشکردنی سامان و داهات لە نێو کۆمەڵگەدا یەکسان بێت، گیانی بەکاربەربوون لە نێو کۆمەڵگەدا خێراتر بڵاو دەبێت و سەرچاوەی داهات دەبێتە فاکتەرێکی بنەڕەتی بۆ گیانی بەکاربەر . بەم شێوەیە داهاتی گەورەی بەدەستهێنانی کرێی جیاواز، چونکە لە ڕێگەی بەرهەمهێنانەوە بەدەست نايەت، هەروەها گیانی بەکاربەربوون خێراتر بەرز بکاتەوە. بۆیە هەر کات گۆڕانکاری ئابووری، یاسایی، کۆمەڵایەتی کەمتر بێت، ئەگەری دروستکردنی ئەم کرێیە کەمترە و لە ئەنجامدا دەستکەوتنی سامانێکی نەبڕاوە سەختتر دەبێت و بە ناچار دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی کاڵای گرانبەها. لە لایەکەی دیکەش تەکنۆلۆجیای نوێ پێویستی نوێی دروست کردووە سیستەمی سەرمایەداری بەبێ بەرخۆربوون ناتوانێت بەردەوام بێت.
بۆیە گەڕان بەدوای بازاڕی بەکاربەر لە وڵاتانی تردا خرابووە بەرنامەی کارەوە بەشێک لە ئەرکەکانی حکومەت پەروەردەکردنی بەکاربردنی دروستە لە ئاستەکانی جیاوازی پەروەردەی کۆمەڵایەتییدا و لەگەڵ ئەوەشدا هیچ هەوڵێک بۆ فێرکردنی ئەم بابەتە لە کتێبی خوێندن یان فیلم و زنجیرەی تەلەفزیۆنی دانەنراوە، بەمەش دە
بێتە هۆی لاوازی پەروەردە، گەورەبوونی گیانی خۆشگوزەرانی و بەرخۆری لە لایەن دەڵاڵ و چینی بێبەرهەم لە کۆمەڵگا. بەرهەمهێنان لە کۆمەڵگا و پێکهێنانی چینە کۆمەڵایەتییەکان، جگە لە بوونی چالاکانەی دەڵاڵی ئابووری و کەرتەکانی نێوانگیر لە کۆمەڵگای ئێمەدا، ئەو هەلومەرجەی دروست کردووە کە تەنانەت سیستەمی ئابووریشی زەحمەت کردووە لەگەڵ گەندەڵییەکانی وەک وەبەرهێنانە نابەرهەمهێنەرەکان، خۆی لە دەست بدات.
لەم حاڵەتەدا ئەگەر سیستەم توانای شوێن و لایەنی بەرهەمهێنانی کۆمەڵگا دیاری بکات و کۆمەڵگا شوبهاندن لە جوڵەی چینایەتیدا، دەکرێت چاوەڕوانی ئەوە بکرێت کە شێوازی بەکاربردنی ناو کۆمەڵگا ڕاست بکرێتەوە و لەگەڵ بەرهەمی شاراوەدا بگونجێنرێ. هەر ڕیفۆرمێک لە سیستمی بەکاربردنیدا دەبێت لەسەر بنەمای ژێرخانی بەرهەمهێنانی کۆمەڵگە بێت و ئەو ئەگەرە دابین بکات کە شێوازی بەکاربردنی پشتبەستن بە بەرهەمهێنان بۆ خۆی دابین بکرێت. مەسرەفگەرایی لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتیدا ڕەگی داکوتاوە وە ناکرێت تەنیا بەرپرس بێت لە بارودۆخێکی وەک خێزان، سیاسەت، ئابووری یان ڕۆشنبیری. بۆیە ئەگەر خێزان بە کراوەیی بمێنێتەوە بۆ داهێنانی قاڵبی بەکاربردنی گشتی لە کۆمەڵگادا، ئەوە مانای وایە هیچ سیستەمێکی بەرهەمهێنانی گونجاو نییە کە خێزان بتوانێت ڕۆڵی بەکاربردن لە نێو ئەندامەکانیدا بە کۆمەڵایەتییبوونی خۆی دەستنیشان بکات.
چۆن دەتوانین چاوەڕوانی ئەوە بکەین بتوانین نەوەی داهاتووی ئەم پرۆسەیە لێ ڕابگەیەنین و بە لۆژیکی شوبهان پەرە بە قاڵبەکانی بەکاربردنی لێکچوو بدەین. بۆیە خاڵی ڕۆیشتن لە چاکسازیی ڕەفتارەکانی بەکاربەر هیچ کام لە دامەزراوەکان سەربەخۆ نین، بەڵکو دەرئەنجامی هاوکاتبوونی پێکهاتە و کارە کۆمەڵایەتییەکانە کە بە مەرجێک بە هیوای عەقڵانییەت بن، دەتوانن کێشەی بەرخۆریزم هەڵوەشێنێت. دکتۆر (بهنام مالکی) پسپۆڕی ئابووری جەختی لەسەر چاکسازیی شێوازی بەکاربردن کردەوە بۆ بەرهەڵستیی زیادبوونی بەکاربەرایەتی و زیادەرۆیی لەوڵاتدا، گوتیشی: "شێوازی بەکاربردن لە وڵاتدا پێویستی بە چاکسازی و ڕێکخستن هەیە لە تيۆری ئەکادیمی و ئابووری وڵاتدا، ئەگەرنا ڕووبەڕووی بەکاربردنی بێ سەروبەر و سەرەڕۆمان دەکاتەوە". بە وتەی ئەو بەداخەوە لەم بارودۆخەی ئێستادا زۆربەی پشت بەستن بە هاوردەکردنی داهاتی وڵات دەرئەنجامی زیادەڕەوی و بەرخۆریزمەوەیە لە کوردستان... برینە قوڵەکە لە شوێنێکی دیکە، کە ئەویش سیستەمەکەیە بەگشتی کە سەرتاپا وێران بووە و لە "دۆخی کەوڵاوکەوڵ" دەرچووە، و چووەتە قۆناغێکی تری ترسناک و پڕ مەترسییەوە کە ئەویش مەسرەفگەرایی و مەسرەفکردنە لە کۆی کایەکاندا کە درز و بۆشاییەک نەماوەتەوە بەرخۆریزم خۆی نەچووبێتە ناوی و تووشی گەنینی نەکات.
ئەم بارودۆخەی ئێستا لەم وڵاتەدا کە هەیە لە زۆربەی کەرتەکان بووینە هاوردە و ئەمەش بەرخۆریزمی زیاد کردووە و لە هەمان کاتدا بەرهەم و پشت بەستن بە وڵاتانی دیکەی کەم کردەوە ، بە لیبراڵکردنی هاوردەکردنی هەندێک کاڵا، لەڕێگەی نمایش و فریوی مەسرەفەوە ئەوەندەی تر دۆخەکەی ئاڵۆز کردوە. بڵاوکردنەوەی هاوردەکردنی هەندێک کاڵا، وەک میوە و کاڵاکانی تر، زیانی زۆری بە بەرهەمی وەک ترێ و تەنانەت تەماتە و هەنجیر و... گەیاندوە تا بگات ئەو سەرچاوانەی تر کە لە ناوخۆدا بەرهەم دەهێنرێ بەڵام سەرمایەداری هەلپەرست و چاوچنۆک رێگری لێدەکات و مەسرەفگەرایی دەکاتە پایەیەک بۆ جێگرتنەوەی بە بەرهەمهێنان.