هێزی خوێندکار[1]
وتووێژ لەگەڵ هێربه‌رت مارکۆزە
و. پەیمان عەلیپوور
پرسیار : ئێوەیان لەگەڵ مارکس و ماوتسى‌تۆنگ پۆلێنبەندی کردووە . کاتێک خەڵک باسی «سێ "م"»ـى [مارکس ، ماو ، مارکۆزە] دەکەن، کاردانەوەی ئێوە چی دەبێت؟
مارکۆزە : تێناگەم، مارکس؟ [بەرهەمەکانی] ئەوم بەقووڵی خوێندوەتەوە، بەڵام ماو؟ بەدڵنیايیەوە ئەوڕۆکە هەر مارکسیستێک کە کۆمۆنیستێکی تەواو گوێڕایەڵ[2] نەبێت، ماوییستە. من هەمیشە پێم‌وابووە کە ئەڵتەرناتیڤێک هەیە، من لەکتێبەکانيشمدا داکۆکیم لە ئایدۆلۆژیای مارکسیزمی کۆن نەکردووە. ئەو کۆمەڵگا سۆسیالیستیانەی کە ئەوڕۆکە دامەزراون لەڕوانگەی منەوە ئەو شتەی کە پێی دەڵێم «چۆنیەتيی جیاواز»، لەگەڵ کۆمەڵگا سەرمایەداریيەکاندا نییانە. ئەوان ڕێگەیاندا بە بوونی یەک جۆر لە فەرمانڕەوایەتی لەباتی جۆرێکی دیکە؛ هەمووی ئەمەیە. [بەڵام] سۆسیالیزمی ڕاستەقینە شتێکی دیکەیە. من بڕوام بەوەیە کە بونیادنانی کۆمەڵگایەکی سۆسیالیستيی ڕاستەقینە دەستدەدات، بەبێ تێپه‌ڕين بە هه‌ر جۆرە سەردەمێکی ستالینییدا. کۆمەڵگایەکی سۆسیالیستی دەبێت لەسەر یەکگرتوويی ڕاستەقینە و هەرەوەزيی ڕاستەقینە دامەزرێت: لەڕوانگەی منەوە شۆڕشی کوبا بەو ئاراستەیەدا دەڕوات. وەکو «گیڤارا»، کە سيمبوڵی ئەمە بوو، زۆر دوور بوو لە بۆرۆکراسيى ستالینی، [و] زۆر نزیکبوو لە مرۆڤی سۆسیالیستيه‌وه.
پرسیار: ئایا ئێوە تەنیا هەوڵدەدەن ئەو جیهانەی کە تێیدا دەژیین شیبکەنەوە، یان ئەوەی کە هەوڵ بۆ گۆڕینیشی دەدەن؟
مارکۆزە : ئەمە پرسیارێکی گەورەیە. هەر شیکردنەوەیەکی ڕاستەقینە[3] دەبێت بەرەو گەڕان بە دوای گۆڕیندا ڕێنماییمان بکات، بەڕاشکاوی پەیوەندیەکی ناوه‌كى و ناوخۆيى له‌نێوان شیکردنەوە و گۆڕانکاریدا لەئارادایە. سه‌باره‌ت به خۆيشم، ئەوە ڕاستە کە ماوەیەکی زۆرە وەکو خەباتگێڕێکی چالاک نەماوم. من دەنووسم، وانە دەڵێمەوە، وتار دەدەم، لەگەڵ خوێندکاران گفتوگۆدەکەم: ئەمانە چالاکيیە ئاساییەکانی ڕۆشنبیرێکە لە وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکادا، چونکە لەم وڵاتەدا بارودۆخەکە شۆرشگێڕانە نیە، تەنانەت پێش‌شۆڕشگێڕیيش نیە. کەوایە ئەرکی ڕۆشنبیر لەپێش هەموو شتێکدا ئەرکێکە لەپێناو پەروەردەیەکی ڕادیکاڵدا. ئێمە لە ئەمریکا، خەریکین دەچینە نێو «سەردەمێکی ڕۆشنگەری[4]»ـى نوێوە.
پرسیار: ئەدی لە ئەوروپا؟
مارکۆزە: لە ئەوروپا، بارودۆخەکە جیاوازە چونکە لەوێ سیاسەت هێشتا تاڕادەیەکی زۆر لەلایەن چینی کرێکارەوە دیاریدەکرێت. هەروەها، جیاوازيیەکی گەورە لە نێوان وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی دیکە لەئارادایە: ئەڵمانیای ڕۆژئاوا زۆر نزیکە لە «مۆدێل»ی ئەمەریکیيه‌وه؛ ئیتالیا[ش]تاڕادەیەک نزیکە. فەڕەنسا زۆر دوورترە. من ڕودی داچکۆ[5] و هاوڕێکانی، و کوڕەکانی [6]SDS ، و باڵی چەپی ڕێکخستنی خوێندکاران به‌چاکى دەناسم. ئەو زۆر میهرەبان و زۆر هەستیارە و ئەسڵەن خەڵک‌هەڵخەڵەتێن[7] نیە. ئەو کەسێکە کە زۆری کار کردووە و زۆر بیريکردوەتەوە، بەستەری[8] نێوان تیۆر و ئەکت(كرده و پراكسيس) بۆ ئەو و هەڤاڵەکانی، بە شێوەيه‌كی توندوتۆڵ دامەزراوە. دەڵێن ئەوان چەندین مانگیان بۆ سازدانی[ئەم بەستەرە] داناوە . ئەوە ڕاست نیە: ئەوان هەشت ساڵیان بۆ داناوە. ئایا خوێندکارە تووڕەکانی ئێوە لە فەڕەنسا کارێکى وه‌هایان کرد؟ ئایا ئەوانیش بنەمایەکی ئایدۆلۆژيى توندوتۆڵیان دامەزراند؟ هەست ناکەم ئەوان وایان کردبێت.
پرسیار: هه‌ندێك جار وا هەستناکەن کە ئێوە لەلایەن ئەو کەسانەوە کە تێزەکانتان هاواردەکەن، تێدەپەڕێندرێن[9]؟
مارکۆزە: لەوانەیە وابێت. ئەگەر ئەوان توندوتیژن، ئەوە لەبەرئەوەیە کە داماون[10]. هێزی هیوابڕاوی[11] ، ئەکتی سیاسيی کاریگەر سازدەکات. بیهێنە بەرچاوی خۆتان ڕەشەکانی نیشتەجێى نەدارئاواکانی[12] وڵاتە یەکگرتوەکان؛ ئەوان ناوچەکەی خۆیان ئاگردەدەن، ماڵەکانی خۆیان دەسوتێنن. ئەوە کردەوەیەکی شۆڕشگێڕانە نیە، بەڵکو کردەیەکی هیوابڕاوانەیە، [هەڵبەت] ئەکتێکی سیاسييشه. سەرەڕای ئەمانە، لە ئەمریکا ناڕەزایەتيیەکان[13] بە خوێندکارانەوە سنوردارنابێت. خوێندکاران لە دژی کۆمەڵگایەکی هەژار و بە شێوەی خراپ ڕێکخراو، یاخی نابن؛ بەڵکو لە دژی کۆمەڵگایەکی تەواو دەوڵەمەند [یاخیبوون] کە خۆشڕابواردن و بەفیرۆدانەکەی زۆر بەباشی ڕێکخراوە، کەچی ٢٥% لە دانیشتوانەکەی لە [گەڕەکە] نەدارئاوا و هەژارەکاندا دەژین. یاخیبوونەکەیان بە ئاراستەی دژایەتییەک نیە لەگەڵ چارەڕەشیيەک کە ئەم کۆمەڵگایە سازیداوە، بەڵکو دژی بەرژەوەنديیەکانێتی. ئەم دیاردە نوێیە، تەنها تایبەتە بە هی ئەو شتەی کە پێى‌دەڵێن«کۆمەڵگای زەنگین[14]». لە ئەڵمانیا پرۆسەکە هەر هەمان شته. لە فەڕەنسا پێموانیە وابێت، لەبەرئەوەی کە کۆمەڵگای فەڕەنسی هێشتا کۆمەڵگایەکی دەوڵەمەند[15] نیە.
پرسیار: سەبارەت بەو شتەی کە پێی‌دەڵێن بەراوردکردنی «هێزی ڕەش[16]» و «هێزی خوێندکار[17]»، چۆن بیردەکەنەوە؟
مارکۆزە :ئەم دروشمە لە ڕوانگەی منەوە مەترسیدارە. لەهەموو شوێنێک، هەمیشە زۆرینەیەکی گەورە لە خوێندکاران کۆنزەرڤاتیڤ، [وە] تەنانەت کۆنەپارێز[18]ن. کەوایە «هێزی خوێندکار» ئەگەر دیموکراتیک بێت، دەبێ کۆنزەرڤاتیڤ و تەنانەت کۆنەپارێزیش بێت. «هێزی خوێندکار» بەو مانایەیە کە چەپ نەک بەرهەڵستکاری بەڕێوەبەڕایەتيی زانکۆیە، بەڵکو بەرهەڵستکاری خودی خوێندکارانە. ئەگینا بۆی زەروورییە کە پرۆسەی دیموکراسی گەمارۆبدات[19] .لێرەدا ناکۆکبوونێکی بنەڕەتی لەئارادایە.
پرسیار : بەبۆچوونی ئێوە، هۆکاری بنچینەیی خۆپيشاندانە توندوتیژەکانی خوێندکاران لەزۆربەی وڵاتەکاندا، چیە؟
مارکۆزە : دەربارەی خوێندکارانی ئەمەریکایی و ئەڵمانیای ڕۆژئاوا، کە من باشتر دەیانناسم، ئەمە پێداویستیەکی بەس عەقڵانی نیە، بەڵکو «غەریزی[20]»یە. ئەوان ڕەوشێکی وجوديی[21] تەواو جیاوازیان دەوێت. ئەوان بەرپەرچی ژیانێک دەدەنەوە کە تەنیا کێشمەکێشە لەپێناو بوون‌دا، ئەوان ڕەتیدەکەنەوە کە بچنە نێو ئەو شتەی کە ئینگلیزەکان پێی‌دەڵێن دەزگا[22]، چونکە پێیانوایە ئیتر پێویست نیە. ئەوان هەستدەکەن کە سەرلەبەری ژیانیان نقوم بووە لە پێداویستیيەکانی کۆمەڵگای پیشەسازی و بەتایبەت سودەکانی بازرگانيی گەورە، سەربازی، و سیاسەتمەدارەکاندا. هیپیەکان بێننە بەرچاوتان. یاخیگەريی ئەوان دژ بە ئەخلاقی پیۆریتەن[23] ئاراستەدەکرێت، دژ بە کۆمەڵگای ئەمریکی کە لەوێندەرێ تاک ڕۆژێ دەجار خۆی دەشوات، بەڵام لە هەمان کاتدا بە سووک و سادەیی لە ڤیێتنام دەکوژن و دەسوتێنن. کەوایە ئەوان بە شێوەی میتۆدۆلۆژیانە لە ڕێگەی قژدرێژکردنەوە، ڕیش‌بەردانەوە، خۆنەشۆردن و ڕەتدانەوەی چوون بۆ جەنگ، دژ بەم دووڕووییە[24] ناڕەزایەتی دەردەبڕن. لای ئەوان ناکۆکبوونەکان چاوکوێرکەرە. بەڵام بۆنمونە لەگەڵ خوێندکاران، ئەمە تەنیا وەک کەمینەیەکی زۆربچوک ڕاستە. خوێندکارەکان دەزانن کە کۆمەڵگا بەرهەڵستکارییەکان هەڵدەمژێت و ناعەقڵانی[25] وەک عەقڵانی پێشنیاردەکات. ئەوان بەڕوونی کەمتاکورت هەستیان بەوە کردووە کە مرۆڤی «تاک‌ڕەهەند» هێزی نەفیکردنەوە ، [وە] توانستی[26] نا وتنی لەدەستداوە. کەوایە ئەوان ڕێگە بەخۆیان نادەن تێکەڵکێشی[27] ئەم کۆمەڵگایە بن.
پرسیار: ئێوە چ وەڵامێک بە خوێندکاران دەدەنەوە ئەگەر ئەوان بێنە لاتان و بپرسن ئاخۆ خۆپیشاندانەکانیان[28]هۆشیاريی درووستکردووە، و دەتوانێت یارمەتی بە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی بدات؟
مارکۆزە: من سەرەتا پێیاندەڵێم کە نابێ چاوەڕوانی هیچ شتێک بکەن مەگین خۆپیشاندانە گەورەکان، وەک ئەوەی کە لە هەرشوێنێک بە سەرنجڕاکێشی ڕوودەدات، تەنانەت لە فەڕەنسا، لە دۆخێکدا کە تەنانەت پێش‌شۆڕشیانە یان دژە شۆڕشیانە نەبوو. بەڵام من هەرگیز کۆڵمنەداوە. لە وڵاتە یەکگرتوەکان، زیادکردنی دژایەتیکردن لەگەڵ جەنگی ڤیێتنام هەتا ئێستا لە درووستکردنی گۆڕانکاری لە سیاسەتی ئەمەریکادا، لانیکەم تاڕادەیەک سەرکەوتوو بووە. نابێ خەیاڵ‌خاو بین؛ بەڵام نابێ کۆڵیش بدەین. بێسوودە لە وەها ڕووبەڕووبوونەوەیەکدا چاوەڕوانی ئەوە بکەین کە کۆمەڵانی خەڵک پەیوەست بن بە بزوتنەوەكه و لەم پرۆسەیەدا بەشداری بکەن. لەڕوانگەی منەوە، شتێک لەم چەشنە دەتوانین لە یاخی بوونە[29] هەنووکەیەکانی خوێندکاراندا بەدیبکەین. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم یاخیبوونانە بەتەواوەتی خۆڕسکن. لە وڵاتە یەکگرتووەکان هیچ هەماهەنگی و ڕێخراوێکی چالاککردن لە پێوەری نەتەوەییدا بوونی نیە، تەنانەت لە پێوەری فراوانيی نەتەوەیەکیشدا بوونی نیە، و مەودایەکی زۆرمان هەیە لەگەڵ ڕێخستنێکی نێونەتەوەیی. بەدڵنیایيەوە ئەم جۆرە یاخیبوونە بەرەو خوڵقانی هێزێکی شۆڕشگێڕانە ناڕوات. بەڵام لەگەڵ بزوتنەوەکانی «جیهانی سێیەم» و چالاکيیەکانی گەڕەکە نەدارئاواکاندا بەیەکدەگاتەوە. ئەمە هێزێکی بەتوانایە بۆ هەڵوەشاندنەوە[30] .
ڕۆژنامەی لیمۆند – پاریس – حوزەیرانی ١٩٦٨
[1] . وه‌رگێڕ خۆى ئه‌م ناونيشانه‌ى بۆ وتووێژه‌كه داناوه-و
[2] communist of strict obedience
[3] real explanation
[4] period of illumination
[5] Rudi Dutschke
[6]Sozialistische Deutsche Studentenbund
[7] demagogue
[8] the link
[9] having been overtaken
[10] desperate
[11] despair
[12] ghettos
[13] uneasiness
[14] the opulent society
[15] affluent society
[16] Black Power
[17] Student Power
[18] reactionary
[19] outflank
[20] instinctual
[21] kind of existence
[22] establishment
[23] Puritanتاقمێک لە ئایینزای پرۆتێستانتە لە بریتانیا کە دژی دابوونەریتە ئایینیەکانە و لایەنگری سادە و ساکارین لە نزا و پاڕانەوەدا و ئەخلاقێکی زهیدانەن-
[24] hypocrisy
[25] irrational
[26] possibility
[27] integrate
[28] their manifestations
[29] revolt
[30] disintegration
سەرچاوەکان:
-Interview with Pierre Viansson-Ponte in Marxism, Revolution and Utopia: Collected Papers of Herbert Marcuse, Volume 6 , pp 297-299
- گفتگویی با هربرت مارکوزه، درباره‌ی سوسیالیسم و جنبش دانشجویی – ترجمه از متن انگلیسی: احسان پورخیری: http://praxies.org/?p=3890
- گفتگو با هربرت مارکوزه: جنبش دانشجویی- ترجمة مهرداد امامی – سایت انسان شناسی و فرهنگ: http://anthropology.ir/node/16364