بەڵای ستونی، بەڵای ئاسۆیی

 

 

                 

 

                                                                      وەلید عومەر

 

 

 

 

لە لۆژیكی دینییدا، «نازلبوون» و هاتنەخوارەوەی بەڵا دەرەنجامی ئەو گوناهانەیە كە مرۆڤ كردوویەتی و یاسا ئیلاهییەكانی بەزاندووە. نازلبوون خۆی جۆرێكە لە وێنە و میتافۆر كە وێنەی ستونیی ئاسمان لەبەرچاودەگرێت و وەك شوێنی دابەزینی سزا/پاداشت وێنای كردووە. ئەم ستونیبوونە، میتافۆرێكی بەر لە دۆزینەوە زانستییە بنەڕەتییەكانە كە نەك هەر ئاسمانی وەك ستوون سەیرنەدەكرد بەڵكو زەوییشی لە سەنتەربوون خست. دەتوانین بەڵای ئاسمانی بە بەڵای ستونی ناوببەین و بەڵای سەر زەوییش بە بەڵای ئاسۆیی(تەنانەت گەر بێتو ئەو بەڵایەی دووەم لە فەزاوە ڕووبكاتە زەوی) باسەكەمان ئەوە نیە، بەڵكو وەستانێكی خێرایە لەسەر پرسی بەڵا لە خەیاڵدانی نوێدا و لەو خەیاڵدانەدا كە سینەما خەریكە دەیڕوێنێت و درووستیدەكات.

دەكرێت لە دونیای ئێستادا بەڵا ڕیشەی خۆی لە ئیلاهیاتەوە بگۆڕێت بۆ ماتریاڵیزم، لە واقیعەوە بگۆڕێت بۆ سیمبوڵ. واتە دەتوانین باس لە بەڵایەك بكەین كە دەرەنجامی كارەكانی مرۆڤ خۆی بێت بەڵام سزاكە لە دەرەوەی كۆسیستەمی مرۆڤەوە نەیەت بەڵكو بەرهەمی هەڵەكانی مرۆڤ خۆی بێت. واتە بەڵا لە تێرمێكی ئایدیالیستییەوە بكرێت بە تێرمێكی ماتریالیستی. بۆنمونە ژمارەی ئەو فیلمانە كەم نین كە هاتنەخوارەوەی بێگانەیەك یان تێكچوونی ژینگە یاخود كارەساتێكی كتوپڕی فەزایی وەك سزای كارەكانی مرۆڤ دەردەخەن. ئەو كارانەی كە مرۆڤ ژیانی سەر زەویی شەكەت كردووە و گیانلەبەرەكانی قڕكردووە و مەترسییشی بۆسەر فەزای نزیك و چواردەوری زەوی درووستكردووە. لەم تایپە لە فیلمدا، جۆرێك خودئاگایی مرۆیی درووستبووە كە دەیەوێت بەڵا ببەستێتەوە بە كاڕە ڕوون و ڕاشكاوەكانی مرۆڤەوە. بەڵا دیوی ئەودیوی ئەو ئەكتە تاریكانەیە كە دەیكەین و چەندین ڕێگای نكۆڵییشمان داهێناوە تاكو لەبیری بكەین ئێمە كردوومانە.

فیلمی تەم یان تەمەكە(The Mist) فیلمێكی ئەمریكییە و ساڵی 2007 لەلایەن فرانك دارابۆنت(Frank Darabont)ەوە دەرهێنراوە. چیرۆكی فیلمەكە بەم جۆرەیە: تۆفانێكی قورس بۆ سەر شارۆچكەیەكی بچوك لە ئەمریكا هەڵدەكات و هۆیەكانی پەیوەندیكردن و زۆرێك لە ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان لەكاردەخات. كارەكتەرێك هەیە بەناوی دەیڤد، كە وێنەکێشە و وێنە بۆ پۆستەرەكانی هۆڵیود دەکێشێت و پاش درككردن بەم كارەساتە، لەگەڵ كوڕە بچوكەكەیدا بەرەو فرۆشگایەكی ناو شار دەڕوات تاكو هەندێك شت زەخیرەبكات. توندبوونەوەی كارەساتی تەمومژاویی دەرەوەی ماركێتەكە، وای كردووە خەڵكێكی زۆر لە ماركێتەكەدا كەڵەكە ببن و دەیڤد و مناڵەكەشی گیربخۆن. كەم كەم سامێك بەسەر دۆخەكەدا زاڵدەبێت، زەنگی مەترسی دەبیسترێت و تەمێكی خەست هەموو لایەكی داپۆشیوە. لەمە بەدواوە كەس ناوێرێت بچێتە دەرەوە و كابرایەك لەناو تەمەكەوە دەگاتەوە فرۆشگاكە و سەر و گوێلاكی برینداربووە و وەك نیشانەی كارەساتێك دەگاتە ناو خەڵكەكە و ئەو هەواڵەش دێنێت كە لە دەرەوە كەسێك خوراوە. پاش یەك دووسێ ڕیسكی بچوك و گەورە، كە دەیڤد و چەند كەسێكی تر دەچنەدەرەوەی فرۆشگاكە، بەر پەلاماری جانەوەرێكی ترسناك و بەدشكڵ دەكەون و هەرجارەی یەكێك دەبێتە قوربانی. جانەوەرەكە نیشتەجێی ناو تەمەكەیە و لەپاڵ ئەویشدا ژمارەیەكی زۆر پەلەوەری دەعەجانی هەن كە لە یەكێك لە جارەكاندا پەلاماری فرۆشگاكە دەدەن و دێنە ناوەوە و شەڕی مان و نەمان دەكەوێتە نێوان ئەوان و مرۆڤەكانەوە. ئەوەی لە چیرۆكەكەدا جێی هەڵوەستەیە و پەیوەندیی بەم باسەوە هەیە، ئامادەیی ژنێكە لەناو فرۆشگاكەدا كە ئینتیمای بۆ مەسیحیەت هەیە و پێی وایە ئەو كارەساتە كە ڕووی لە مرۆڤەكان كردووە بەرهەمی كارە ناپەسەندەكانی ئەوانە لەسەر زەوی. تەنانەت شەڕی دەستەویەخە لەنێوان ئەو ژنە و كۆمەڵەكەی دەیڤددا درووستدەبێت و سەرەنجام دەكوژرێت، چونكە ئەوان دەسپێشخەری دەكەن بۆ هەڵكوتانەسەر دەیڤد و چواردەورەكەی. ڕووداوەكان لق و پۆیان هەیە، بەڵام سەرنج لەسەر پرسی بەڵا چڕدەكەینەوە. فیلمەكە زۆرجار وەك فیلمێكی سیمبوڵی سەیردەكرێت بە ڕووی یانزەی سێپتەمبەرداو بەڵام بواری ئەوەی تیایە ئایدیای تریشی لێوە هەڵگۆزیت. بیرمان نەچێت فیلمەكە لە چیرۆكێكی ستفان كینگ-ی نوسەری ئەمریكییەوە وەرگیراوە كە تێكڕای ئیشە داستانییەكانی، ترس و تۆقانی دەروونیین و ئەم نوسەرە ئێستا لە ژیاندا ماوە.

ئەوەی لە فیلمەكەدا دەیبینین، جانەوەرەكان هەر لەناو زەوییەوە هاتوون. ئەوان بەشێكی ئۆرگانیی زەویین، بەڵام ئەو بەشەی كە لە فۆرمی بەڵادا پەلاماری مرۆڤ دەدەن. تەمەكەش دەكرێت وەك ڕووگرژكردنی سرووشت ببینین، وەك داهێزرانی زەوی بەرامبەر بە مرۆڤ. واتە ئەو سەرچاوەیەی كە بەڵاكەی لێوە دێتەدەرێ ڕوون و ئاشكرایە، هەتا گەر بێتو نەشزانین خودی بەڵاكە چیە و لە چی پێكهاتووە. بەڵا خۆی لە زاتی خۆیدا هەژێنەرە و بەپێی زمانی دەروونشیكاری، بەڵا تراومایە. تراوماش ماهیەتێكی توند و تاریكی هەیە و ناتوانین بەشێوەیەكی هێمن و پۆزەتیڤ بەرامبەری خۆمان داینێین و شیتەڵی بكەین. لە تراومادا تەنیا شوێنەوارەكان و شوێنپێكان دەبینین، تراوما خۆی بریتییە لە شوێنەوار و شوێنپێكانی. بەم پێیە، بەڵا تراومایەكە كە گەرچی ناتوانین بە پڕ و پۆزەتیڤی لێی ڕامێنین، بەڵام وەك پەیام دەگات. وەك شوێنەواری برینێكی دەروونی/ كۆمەڵایەتی دەگات. ئەوە شوێنەوارەكانی بەڵا و تراومایە كە قابیلی تەفسیرە. گەر پێشتر مرۆڤ تووشی بەڵایەك بهاتایە، ئەوا تەفسیرە تیۆلۆژییەكە ئەوە دەبوو كە مرۆڤ گوناهی كردووە و فەزایەكی پڕ لە مەعسیەت و سەرپێچیی خولقاندووە و خوداش هۆشداریی ناردووە. هۆشدارییەكە نیشانە بووە و هەم سزاش. لە ئێستادا، مرۆڤ تووشی ئەو خودئاگاییە هاتووە كە سزای خۆی لە زەوی وەرگرێتەوە. واتە لەو هەسارەیەوە كە تا ئێستا تاكە هەسارەی جێی ژیانكردنە و وەك دیارییەكی فیزیایی و گەردوونی لەبەردەست مرۆڤدایە(كە مرۆڤ خۆیشی یەكێكە لە عەرەز و ڕواڵەتەكانی ئەم دیاردەیەی زەوی).

 

             

 

ئەمڕۆ زەوی دەڕووتێنرێتەوە، ئەویش بەهۆی قازانجی جڵەوبڕی كۆمپانیا زەبەلاحەكان و هاریكاریی دەوڵەتەكان و تەنانەت پەرەسەندنی نەك هەر مەسرەفگەرایی بەڵكو سەروومەسرەفگەرایی و زبڵ و پەرەپێدانی هۆشی دەستكرد و ئامێر و  زۆربوونی ژمارەی خەڵك و پەیدابوونی بێشومار تیشك و دەنگ و هتدەوە. هەموو ئەمانە ڕەنگە ژینگەی هەسارەكە بخەنە مەترسییەوە و دەستدرێژییش بن بۆ سەر ڕووەك و گیانەوەران و هتد. ئەم كارە كاردانەوەی لێ دەكەوێتەوە و كاردانەوەكەش نەرێنی دەبێت و مرۆڤ وەڵامی كارەكانی خۆی وەردەگرێتەوە. لە بەشێكی فیلمە سینەماییەكاندا ئەم وەڵامە وەك بەڵا وێنادەكرێت. لە فیلمی "تەمەكە"دا ناكۆكیەك لەنێوان دوو دیمەندا دەبینین: كۆمةڵێك جانەوەری فڕندە كە نامۆن بە فەزای ماركێت، لەبەرامبەریشدا بێشومار شمەكی ناو شارستانیەت كە هەندێكیان لەسەر حیسابی ڕاستەوخۆی ژینگە ئامادەكراون. لێرەدا بەدحاڵیبوونێكی قووڵ لەنێوان جانەوەرەكان و مرۆڤدا هەیە. چونكە جانەوەرەكان خودی بەڵایەكن كە مرۆڤ ناتوانێت زمانی بداتێ. پێمان سەیرنەبێت كە لە بەڵای ئاسمانییدا، مرۆڤ هێشتا ئەگەرێكی بۆ تێگەیشتن داناوە، ئیمكانێكی بۆ ڕەحمەت و لێخۆشبوون هێشتۆتەوە؛ بەڵام لە بەڵای سەرزەمیندا نە تێگەیشتنێك هەیە و نە ئیمكانی ڕەحمەتیش، چونكە بەشێوەیەكی واقیعی/ماتریاڵیستی مرۆڤ لقەكەی ژێر پێی خۆی بڕیوەتەوە كە ژینگەی زەوییە. واتە میدیۆم و نێوانگرێك نەماوەتەوە كە تێگەیشتن لە بەڵاكە دوابخەیت بەڵكو بەڵاكە خۆی گوزارشتە لەوەی ژیان و ژینگە لە مەترسییدایە. لە فیلمی ئەو ڕۆژەی كە زەوی لە سووڕانەوە كەوت(The Day the Earth Stood Still)دا، بوونەوەرە هۆشمەندە فەزاییەكان دێنەخوارەوە بۆ ئەوەی تەمێی مرۆڤ بكەن و مرۆڤ لەوە زیاتر كارەسات بەسەر سرووشتدا نەهێنێت، بەڵام لێرەشدا بەڵاكە هێشتا وەك لۆژیك بەڵایەكی زەمینییە نەك ئاسمانی. جگە لەوەی بوونەوەرەكان سیمبوڵن بۆ هۆشداریی مرۆڤ و ڕەنگە هەر ویژدانی مرۆڤ خۆی بن، كەچی لەولاشەوە گوزارشت لەوە دەكەن كە هیچ گەرەنتییەكی ئاسمانی نەماوەتەوە بۆ پاراستنی زەوی و سانسۆری دینی كۆتاییهاتووە.

لە فیلمی تۆڵەسێنان(avengers)، بەشی یەكەمدا، كونێك كەوتۆتە ئاسمان و لەوێوە بێگانەكان لە كاكێشانەكانی ترەوە دێنە خوارێ. كونەكە جۆرێكە لە شوێنی نازلبوونی بەڵا. ئەو كونە لەڕووی وێنەگرتنی سینەماییەوە، زۆر سەرنجڕاكێشە و هەستێكی بێ ئەمنیەت و بێ ئامانت دەداتێ لەبەرامبەر نەیارەكانی فەزادا. وەك‌بڵێى، بەڵا ئاسمانییەكە جێی خۆی بۆ بەڵایەكی تۆقێنەرتر و ساردوسڕتر چۆڵكردووە كە سزاكەی ناخۆشترە. لە بەڵای تیۆلۆژی و ئاسمانییدا، خودا هێشتا حزووری هەیە و وەك باگراوەندێكی ئەمین ماوەتەوە. بەڵام لە بەڵای ماتریاڵی و نوێدا، مرۆڤ تەنهای تەنهایە و ڕەنگە سزای عەجولییەكانی خۆی وەرگرێت. خاڵێك هەیە كە ڕەنگە تۆزێك گاڵتەجاڕ دەركەوێت، بەڵام حەقیقەتیشە: ئاخۆ مرۆڤ هەر دانیشێت و هیچ نەكات؟ دەست بۆ ئەو ئیمكانانە نەبات كە مۆدێرنە بۆی كردوونەتەوە؟ ئەمە لەكاتێكدا كە دەزانین مرۆڤ خۆی بەرهەمی ڕێكەوتێكی فیزیاییە و ناتوانێت بۆ ژینگەی تر نەگەڕێت، ناتوانێت دەست بۆ ئەو توانستانە نەبات كە لەسەر زەوی هەیەتی. ڕەنگە ئەمە وەك جەبر و قەدەر دەركەوێت، بەڵام مرۆڤ ئەو سوبێكتەشە كە ناتوانێت لە پاڵنەرە شەڕانییەكانی خۆی بكەوێت. لە فیلمی تەمەكەدا، مرۆڤ هەر ئۆقرە ناگرێت و دەشیەوێت لە ماهیەتی بەڵاكە تێبگات. دەیەوێت ڕووبەڕوویان ببێتەوە. وەك بڵێی «شتێك لە مرۆڤدا هەیە لە مرۆڤ خۆی زیاترە»، كەڵكەڵەیەك هەیە بۆی ڕامناكرێت.

 ئەوەی لە میتافۆری تەمەوە وەریدەگرین ئەوەیە كە لەودیو تەمەوە هیچ شتێك بوونی نیە. هەر بەو جۆرەی كە لە دەروونشیكارییەوە فێردەبین، لەودیوی فەنتازیاوە هیچ شتێك بوونی نیە جگە لە هیچ. فەنتازیا ئەو پەردە ناسكەیە كە ڕاماندەگرێت و ناهێڵێت بكەوین. هەر مرۆڤ و كۆمەڵگایەك فەنتازیای خۆی درووستدەكات بۆ ئەوەی بەرگەی واقیع بگرێت. دەكرێت تەمیش ئەو میتافۆرە بێت كە ڕۆڵی فەنتازیا دەگێڕێت. لەودیوی تەمەوە شتێكی زۆر جەوهەری بوونی نیە، ئەوەی هەیە ڕەشاییەكی بەڵائاسایە و هیچ مانا و زمانێك وەرناگرێت. ڕێك بەو جۆرەی كە جانەوەرەكان ئەودیوی تەمەكەن. تەم وەك لۆژیكی دینی هیچ ناشارێتەوە جگە لە خۆی. مرۆڤی نوێ و ئاتەیست بەرەو سەردەمانێك هەنگاودەنێت كە لەودیوی تەمەكەوە هیچی نەھێشتۆتەوە. بەدرێژایی مێژووش لەودیوی تەمەكەوە هیچ شتێك بوونی نەبووە. ئەوەی هەبووە درووستكراوی خۆی بووە. ئاتەیزم واتە دەبێت هەركەس پاش كەوتنی خواوەند و نهێنییەكانی زەوی و گەردوون، فەنتازیای خۆی درووستبكات. بەڵام لەودیوی فەنتازیاشەوە هیچ شتێك بوونی نیە جگە لە هیچی و تەم. بۆ سادەكردنەوەی ئەم تێزە، دەتوانین بڵێین: بەڵا لە شوێنێكی ترەوە نایەت، بەڵا لەودیوی تەمەكەشەوە بێت هەر سەر بە زەوییە. لە فەزاشدا، هەمیشە بەڵایەك هەیە. ئەگەری هەیە بۆ ژیان بگەڕێین، بەڵام بەر بەڵا بكەوینەوە. بەڵاكان چەندە دووربن، هەر لە ناخی ژیانی مرۆییەوە دێنەدەرێ. ئەوەی دەبینرێت لە چاوی مرۆڤەوەیە و هیچی تر- لانیكەم تا ئێستا.  

 

 

 

 

 

* لە ژمارە ١٢ى گۆڤارى دابڕان, واتە کۆتا ژمارەدا بڵاوبووەتەوە.