A+    A-
(976) جار خوێندراوەتەوە

چارلی چاپلن و ئامێری دەنگدان 
 

وەلید عومەر

 



هەركەس فیلمی سەردەمی مۆدێرن(1936)ـی چارلی چاپلنی دیبێت، دەزانێت مۆدێرنە لەڕێگەی ئامێر و كارگە زەبەلاحەكانەوە مرۆڤی خۆرئاوایی دەڕەتێنێت. لەوێدا مرۆڤەكان و ئەو عەقڵ و مەهارەتەی كە هەیانە دەیخەنە خزمەتی بەگەڕخستنی كارگەیەكەوە، و وەك پارچەیەكی كارگەكە دەجووڵێن و دەسوڕێنەوە. پێدەچێت لەم ناوچەیەی ئێمە شتەكە پێچەوانە بێت: هەموو ئامێرە مۆدێرنەكان دێن بۆ ئەوەی خزمەت بەو عەقڵە كۆنە تەقلیدییە بكەن كە سەدان ساڵە ئامادەیە. گەر لە خۆرئاوا عەقڵی مۆدێرن چووبێتە خزمەتی ئامێرەكانەوە، ئەوا لە خۆرهەڵات ئامێرە مۆدێرنەكان چوونەتە خزمەتی عەقڵە تەقلیدییەكەوە. گەر لە خۆرئاوا سود لە هەردوو عەقڵەكە وزەرگیرابێت" واتە عەقڵی ئامرازی و عەقڵی ڕەخنەیی(و تارادەیەكیش عەقڵی پەیوەندیدار-ی هابەرماسی)، ئەوا لە خۆرهەڵات عەقڵی ئامرازی بەسەر عەقڵی ڕەخنەییدا سەردەكەوێت(ئامێر بەسەر بیركردنەوەی نوێ و دابڕاودا سەردەكەوێت). لە فیلمی "سەردەمی مۆدێرن"دا، كاتێك ئامێرە نوێیەكان دێن، لەسەر چارلی چاپلین تاقیدەكرێنەوە و چاپلین ناچارە خۆی لەگەڵ فرمانی ئامێرەكاندا ڕێكبخات. بەڵام لە خۆرهەڵات و ئەم ناوچەیە، كاتێك ئامێرە مۆدێرنەكان دێن، ئەوا ناچارن خۆیان لەگەڵ عەقڵی باودا ڕێكبخەن و بونیادە دێرینە كەلتوریەكان لەبیرنەكەن. پێشتر میدیاكان یەكەمین نمونەی مۆدێرن بوون كە لەدوای ڕاپەڕینەوە، «واقیعیان بەرهەمدەهێنا». واتە بەر لەوەی مرۆڤی كورد بپەرژێتە سەر خۆی و تواناكانی خۆی بناسێت و پەرەپێبدات، واقیعێكی گریمانەیی بەرهەمهێنا و كۆمەڵگاكەی وەك كۆمەڵگایەكی جیاوازتر دەنواندەوە. دواتر ئاكامی ئەمە دەركەوت و بەر تراوما نوستووەكەی ناو كۆمەڵگا كەوتین كە لە زۆر ڕووەوە «مرۆڤێكی هەژاری پێش-مۆدێرن»ین. ئامێری ئەلیکترۆنی ژماردنی دەنگ، نیشانەیەكی تری ئەم عەقڵیەتەیە: كاتێك لە ژماردنی دەستییەوە بەرەو ژماردنی ئەلیكترۆنی دێن، بونیادە كەلتورییەكە گەورەتر دەردەكەوێت نەك بشاردرێتەوە. ڕەنگە لە قۆناغێكدا ئەم شتانە ئاسایی ببنەوە، بەڵام لەسەر حیسابی چ شتێكی تر؟ ئەمە لەكاتێكدا كە خەڵكە سادەكە گوناهێكی ئەوتۆی نیە و عادەتەن دوای عەقڵیەتی چینی باڵادەست دەكەوێت. 

سیستەم لێرە سادە و هەڕەمەكی ئیشدەكات و لە خۆرئاوا ئاسنین و ڕێكخراو. پێش ماوەیەك موحسین مەخمەڵباف، دەرهێنەری دیاری ئێرانی، لە گفتوگۆیەكدا شتێكی سەرنجراكێشی لەم جۆرەی وت: «لە خۆرئاوا سیستەمەكە ئاڵۆزە و مرۆڤەكان سادەن، بەڵام لە خۆرهەڵات مرۆڤەكان ئاڵۆزن و سیستەمەكەش سادەیە». هەر لەبەر ئەمەسشە كە زۆرجار چەپی خۆرهەلاتی وەك مرۆڤێكی بێ ڕەبت و كۆمیدی دەردەكەوێت، كە جیاكاریی نێوان هەردوو جیهانەكە ناكات، جیهانی خۆرئاوایی و خۆرهەڵاتی. كاتێك ئالان بادیۆ پارلەمان و دیموكراسی بە هاوتای فاشیزم دەزانێت، هەمان شت سەبارەت بە خۆرهەڵات ڕاست دەرناچێت. مرۆڤی خۆرهەڵاتی(بەتایبەت كورد و عێراقی) سودی لە ئیمتیازاتی پارلەمان نەبینیوە. گەر پارلەمان لێرەش شكست بێنێت، كێشەكە ناتەبایی و ناهاوكاتبوونی ئێمەیە لەگەڵ ئەو سیستەمەدا. ئەم ناهاوكاتییە پرسێكی ئاڵۆزە بۆ فیكر و پشكنینی تیۆریی زۆری دەوێت. بۆنمونە، لە مۆدێرنەدا ئەفسوون و سیحری شتەكان دەكەون و بەر ئەو دۆخە دەكەوین كە ماكس ڤیبەر ناویدەنێت: لە ئەفسوون داماڵین(disenchantment ). بەر لەوەی مرۆڤی خۆرهەڵاتی لە ئەفسوونە پێشمۆدێرن و دێرینەكان بكەوێت، ئەفسوونێكی تری پۆستمۆدێرن و سەردەمی مەجازی یەخەی دەگرێت و لەنێوان دوو ئەفسوون و سیحردا سەرگەردانە(لێكۆڵەری كۆچكردووی ئێرانی، داریوشی شایگان، كتێبێكی لەسەر پێكداچوونی ئەم دوو ئەفسوونە نوسیوە).

سەرەنجام هەرچەندە لێكچوونە كەلتورییەكانی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات زۆرتر بن، گومان و وەسوەسەیەك دێتەئاراوە كە لەپشت لێكچوونەكەوە چی هەیە: لە خۆرئاوا نەزم و بیرۆكراسیەت تا ئەو جێیەیە كە ئەندامانی تیمێك لە ترسناكترین كارەساتدا ناشڵەژێن و ملكەچی سەرەك تیمەكە دەبن(لە زۆرینەی فیلمەكاندا ئەمە دەبینین)، بەڵام لە خۆرهەڵات ملكەچی بۆ سەركردەیەك بەرهەمی نەزم و بیرۆكراسیەت نیە بەڵكو بەرهەمی ڕیشەیەكی پێش-مۆدێرنە. هەردوو دۆخەكە تەندرووست نیە، بەڵام...