A+    A-
(1,766) جار خوێندراوەتەوە

چییەتی ­و خەسڵەتەکانی مرۆڤی باڵا

 

 

 

 

هیدایەتی عەلەوی تەبار, سەییدە ئازادە ئیمامی

و. وریا ئەحمەد

 

 

 

 

''باشتر وایە بپرسین مرۆڤی­باڵا چییە، نەک کێیە؟ داخۆ مرۆڤی باڵا بنیادەمە؟ هێمایە بۆ کەسێکی دیاریکراو یان نەوەیەکەو لەداهاتوودا دێن؟ یانژی جۆرو ڕەگەزێکی بایۆلۆژیی پەرەسەندوو و جیاوازە؟ یاخۆ تەنها چەمکێکی تەجریدی­و ئەبستراکەو ئاماژەیە بۆ فەزیڵەت­و ئەدگارە باڵاکانی گرۆی ئادەمیزاد؟ بەهەق مرۆڤی باڵا چییە، کە نیچە لێی ڕادەبێنێت کاری نەکردە بکات؟''

 

 

 

خەسڵەتەکانی مرۆڤی باڵا

 

١. ئازادی

ئازادی، گرنگ­ترین خەسڵەتی مرۆڤی باڵایە. هەڵبەت ئازادی لێرەدا، بەمانای پێناسە باو وبەنێوبانگەکەی دونیای مۆدێرن بۆ ئازادی نایەت، هەروەتر، بەمانای ئەو ئازادییەش نایەت، کە لەسەر بنەمای ڕووانگەی لیبراڵ، ڕۆنراوە. لەڕاڤەی ئەم چەمکەش­دا، نیچە ڕێگای خۆی لە بیرمەندان ­و خەڵکانی هاوسەردەمی جیادەکاتەوە. ئازادیی مرۆڤی­ باڵا، واتا نەفیی هەژموونی نەیار ­و ئەویتر، واتا خۆ سەلماندن ­و گێڕانی ڕۆڵی ڕاستەقینەی خۆت، بەچەشنێک جێ پەنجەت بەسەر ژیانەوە دیاربێت، واتا ئافەراندنی چارەنووسی خۆت، واتا لە نواندنی (کردار)دا، بە زەبرو بەهێز بیت، نەوەک لە نواندنی (پەچەکردار)دا. ئازادیی مرۆڤی­ باڵا، بەمانای یاخی­بوون لە بەهاکانی ڕۆژگارو خۆڕزگاردن لە ڕەشمەی پێودانگی ئەوانی­تر دێت، واتە، تەنانەت دەشێت ''مرۆڤی ئازاد، مرۆڤێکی نائەخلاقی بێت، ئاخر لە گشت بوارەکان­دا پشت بەخۆی دەبەستێت، نەک نەریت.''(نیچە، ٢٠٠١: ٣٩). وی، سەودای ئەوەی لەسەردایە، نەک تەنیا سەروەری خۆی، بەڵکوو سەروەری ئەوانی­تریش بێت. ئەو مانایەی تا هەنووکە بۆ ئازادی داتاشراوە، لەفەرهەنگی مرۆڤی­ باڵادا ئاوەژوو دەکرێت؛ ئازادی لەفەرهەنگی ­مرۆڤی باڵادا، بەمانای ئەو جەبرە گەردوونییە نایەت، کە ڕەواقییەکان ­و سپینۆزا مەبەستییان بوو؛ بەمانای شوێنکەوتنی بێ چەندوچوونی فەرمانی عەقڵیش نایەت، وەک کانت پێی­وابوو؛ هەروەتر، بەمانای ڕزگارکردنی ڕۆح لەچنگی لەش، یان ڕزگارکردنی هزر لەدەست غەریزە نایەت، وەک سوکرات بانگەوازی بۆ دەکرد. ئازادی لەدیدی مرۆڤی­ باڵاوە، بە واتای بەسووک­سەیرکردنی لەش­و نەفی هەموو خواستە غەریزییەکانیش نایەت، بەڵکو دەبێت لەش­ و خواستە باوەکانی بەرز بنرخێنرێن­. لەڕێگەی سەرنگوونکردنی بەهاکانی ئێستا و ئافەراندنی بەهای تازەوە، کارئاسانی بۆ نرخاندنی جەستەو  خواستە باوەکانی دەکرێت­و دەرفەت دەدرێت، پێگەی ڕاستەقینەی خۆیان بەدەستبهێننەوە. ئەو ئازادییەی، مرۆڤى ­باڵا چاوی لێیەتی، واتە پابەندبوون بە بەرپرسیارییەتی لەئاست ڕەوتارەکانی خود، واتە پاراستنی ئەو مەودایەی، کە وی لە ئەوانی­تر جیادەکاتەوە، واتە بێباکی دەرهەق بە سەختی­ و دژوارییەکانی ژیان، واتە قووربانی­دان بەهەموو تشتێک، تەنانەت بە خەڵکیش، لەپێناو ئامانجە باڵاکانی خۆدا، تەنانەت گەر پێوست­بکات، دەبێت خودی خۆشت بکەیت بە قووربانی. ئازادیی لەدیدی مرۆڤى ­باڵادا، بەو مانایە دێت، ئەو غەریزە شاد و تژی لەجۆش­وخرۆشەی، پیاوان لەدەمی جەنگ­دا ئەزموونی­دەکەن، بەسەر غەریزەکانی دیکەی وەک غەریزەی خواستنی بەختەوەری ­و ئاسوودەیی­دا، باڵادەست بێت. بۆ گەیشتن بەم جۆرە ئازادییە، هەمیشە جۆرە بەرەنگارییەک لەسەر ڕێگەدا بوونی هەیە، کە دەبێت تێپەڕێنرێت؛ هەربۆیە ئەم ئازادییە بە پێودانگی ئەو بەرەنگارییە دەپێوردرێت، کە دەبێت تێیپەڕێنین: ''لەو شوێنەی کە باڵاترین جۆری بەرەنگاری بۆ تێپەڕاندن بوونی هەیە، دەبێت بەدوای باڵاترین جۆری ئازادیی مرۆڤی ئازاد­دا بگەڕێین.''(نیچە، ٢٠٠٨: ١٤١).

 

 

٢. ئافەراندنی بەهای نوێ­و نەریتی تازە

بنەمای ئافەراندن­و ئیرادەی پەیوەست بە کردار، دیارترین تاییبەتمەندیی مرۆڤی باڵایە، کە وی لە گرۆی ڕەگەزە­ بەرزەکان جیادەکاتەوەو، پلەیەکی بەرزتری پێ­دەبەخشێت؛ هەر ئەوەی نیچە بە نێهیلیزمی چالاک(active nihilism) ناوی دەبات. لەدیدی مرۆڤی­باڵادا، بەهاو نەریتەکانی سەردەم، هێندە لەرزۆک­و بێ­کاریگەرن، کەڵکی ئەوەیان نییە، لە هێنانە ئارای گۆڕانکاری ئەرێنی­دا، پشتیان پێ­ببەسترێت. لێرەوە، خودی مرۆڤی ­باڵا دەست­بەکار دەبێت ­و ئامانج­ و بەهاکانی خودی خۆی دەئافەرێنێت، هەروەتر ڕەندیی خۆی دەسەلمێنێت ­و فەزیڵەتەکانی خۆی دەخووڵقێنێت: '' ڕەندی و فەزیڵەتەکان، خودی خۆتانن ­و، تشتێکی نامۆ نییە پێتان، نە پێستێکە ­و نە توێژاڵێک، ئەمە ئەو ڕاستییەیە کە وا لەقووڵایی ڕۆحتاندایە.''(نیچە، ٢٠١٠: ١٠٧). مرۆڤی ­باڵا لەدیدی نیچەدا، چەندێک دڵخوازو پەسەندە، هێندەش بەرپرسیارییەتی لەئەستۆدایە؛ پەیامی وی ئەوەیە، مانا بە زەمین ­و زەمان­ و ژیان ببەخشێت و، ئادەمیزاد لە بەرەهووتی پووچی ڕزگاربکات. پەڕاندنەوەی ئادەمیزاد لەم دۆڵی سەرگەردانییە، هێندە کارێکی دژوارە، هیمەتێکی هاوتای هیمەتی مرۆڤی ­باڵای گەرەکە؛ هیمەتێکی پۆڵایین­ و ئیرادەیەکی تۆکمە، کە بتوانێت پەڕەی بێ­مانایی ژیان دابخات­ و پەڕەیەکی نوێی تژی لە ئامانجی دڵڕفێن، بکاتەوە. هەڵبەت مەبەست ئەوە نییە، ''مانا'' لە کونجێکدا شاردرابێتەوە و، مرۆڤی ­باڵا بێت­و پەیدای­بکات، بەڵکوو مەبەست ئەوەیە، ئەرکی وی هەر لەبنەڕەتەوە ''مانابەخشینە'' بەژیان. ''ئەوە داهێنەر(ئافەرێنەر)ە، کە ئامانج بۆ مرۆڤ دەخوڵقێنێت­ و، ماناو ئاییندە بە زەوی دەبەخشێت.''(نیچە، ٢٠١٠: ٢١٣)، ئەو، لەڕێگەی بەبارهێنانی بارگۆڕانی مەزن­ و ئافەراندنی بەهای ئاوەژووەوە، بەم کارە هەڵدەستێت و، ''تەنیا ئەو کەسە دەتوانێت گۆڕانکاری بەباربێنێت، کە بتوانێت هەست بەوە بکات فڵان یان فیسار شت، باش نییە''(نیچە، ٢٠١٠، ٢٣٥). هەر ئەم کەسە، دەتوانێت فەزیڵەت ­و بەها ئاساییەکان تێپەڕێنێت و، هەر ئەوە، دەتوانێت بەگوێرەی بەهاکانی خۆی، ''چاکە''و ''خراپە'' لەیەکدی جیابکاتەوەو بەپێی ئامانجە باڵاکانی خۆی، پێگەی هەر پرس­و بابەتێک پێناسەو دیارییبکات. ئاخر ''هیچ کەسێک نازانێت چاکەو خراپە چییە، مەگەر ئافەرێنەر! هەر ئەوە وا لە شتێک دەکات ببێت بە چاکە یان بە خراپە.''(نیچە، ٢٠١٠: ٢١٣). هەڵبەت لەبنەڕەتەوە هیچ شتێک خۆبەخۆ، ئەرێنی­ یان نەرێنی­و باش­ یان خراپ نییە. ''چاکە''و ''خراپە''، دوو جۆرە وەسفن بۆ لێکەوتەی کاروبارەکان لەپێوەندی­دا بە ئامانجە بەرزەکان، پێودانەگەکانی داهێنان ­و زیادبوونی هێزی مرۆڤی­ باڵاوە؛ بەواتایەکی تر، ئەوی دەستەبەری زیادبوونی هێزی وی بکات، لە لیستی بەهاکانی ئەودا ''لەوحە نوێیەکان''، وەک چاکە جێکەوت دەکرێت، ئەگەرنا هیچ ئەرزش­و گرنگییەکی نابێت: ['' هەر شتێک زیانی بۆ من هەبێت، لەبنەڕەتەوە زیانبارە.''، بەمجۆرە بەخۆی­­دا هەڵدەڵێت ­و خۆی بە داهێنەری بەهاکان دەزانێت](نیچە، ٢٠١٠: ٢١٢). لەچێوەی ئەم دەربڕینەدا، پرەنسیپی خۆهەڵنان ­و خۆپەسن­دان بوونی هەیە، کە بەئاشکرا پێچەوانەو دژی هەموو ئەو مۆژیارییانەیە، خود نەفی­دەکەن. بۆنموونە، نکۆڵی­کردن­ و نەفیى ­خود، ناواخنی پەیامی مەسیح پێکدەهێنێت: '' ئەوی دەخوازێت وە دوام بکەوێت، ئەوی هەڵوەدای منە، دەبێت نکۆڵی لە نەفسی خۆی بکات''(ئینجیلی مەرقەس، بابی ٨، ئایەتی ٣٤). لەبەرانبەر ئەمەدا، زەردەشت وەها دەپەیڤێت: '' پێویستم بە هاوڕێیانێکە، هاوڕێیانێکی زیندوو، نەک هاوڕێیانێکی مردوو ولاشەگەلێک، کە بۆ هەرکوێ بخوازم، پەلکێشیان بکەم. پێویستم بە هاوڕێیانێکی زیندووی وایە، کە پەیڕەویم لێ­بکەن، ئاخر دەیانەوێت پەیڕەوی لەخۆیان بکەن­و من ڕوو لەهەرکوێ بکەم، ئەوانیش ڕوو لەوێ دەکەن''(نیچە، ٢٠١٠: ٣٢) و، ئەوی پەیڕەوی لەخۆی بکات، خۆی دەئافەرێنێت ­و بەهای شایستەو نوێ، لەسەر ''لەوحە نوێیەکان'' دەنووسێتەوە. ''ئەوی پەیڕەوی خۆی بێت، چیتر پەیڕەوی خودا نابێت، ئەوی هەڵوەدای خۆی بێت، چیتر هەڵوەدای خودا نابێت، ئەمەش واتە پەراوێزخستنی ئەو دەستوورو فەرمایشتانەی، لەلایەن خوداوە، لەسەر لەوحە دێرینەکان هەڵکۆڵراوە و، بۆ موسا دابەزێنراوە، تاوەکو بەسەر گرۆی ئادەمیزاددا جێبەجێی­بکات.''(سوفرن، ١٩٩٧: ١١٤-١١٥). مرۆڤی­باڵا، وەها لە هەستی خۆپەسەندی­ و سەرمەستیی تژییە، نیازی بە پێداهەڵگووتن ­و پێشوازیی ئەوانیتر نییە. هەر ئەوەندە بەسە، کە خۆی ڕێزو حورمەتی خۆی دەگرێت­ و، لەچێوەی ڕێز لەخۆ گرتن­­دا، بەهاکانی خۆی دەئافەرێنێت. بەهاکانی وی، بەنێو بەرینی ­و دەوڵەمەندیی نەفسی ئەودا، ڕەگ­و ڕیشەیان داکوتاوە؛ بەهاگەلی وەک ''هێز''، ''سەرسەختی''، ''خۆ بەگەورە بینین''، ''شادمانی''، ''غروور''، ''دلێری''، ''سەرکەشی''و... ''ئەو، پیشاندەری شکۆمەندانەترین جۆری خۆپەسەندییە، خۆپەسەندی ڕۆحی داهێنەر، هاوتەراز بەوەی، زەردەشت بە (مرۆڤی دیۆنیسیۆسی)ی ناوی دەبات.''(Sedgwick, 2009: 111). بەگشتی، هەموو ئەمانە، ڕستێک تاییبەتمەندین، کە مرۆڤی ­باڵا بەپشت بەستن پێیان، دەتوانێت بە پێگەو مەقامێکی وا بگات، بە خەیاڵی ئاسوودەوە، ''بەڵێ'' بۆ ژیان بکات­و بەتامەزرۆییەوە، تووند لەباوەشی بگرێت، ئەوی­دەم، بەبێ هیچ ترس­و نیگەرانییەک، لەقووڵایی وجوودییەوە، پێشوازیی لە ''گەڕانەوەی هەمیشەیی'' دەکات. بەهەق مرۆڤی ­باڵا، نوێنەرایەتی ''بەڵێ­کردن بۆ ژیان''­و ''تامەزرۆیی بۆ چارەنووس'' دەکات.  جۆش­وخرۆشی عاشقانەی مرۆڤی ­باڵا دەرهەق بە بوون، پەسەندکردنی موتڵەقی ژیانی لێ­دەکەوێتەوە؛ بەڵێ­­کردنێکی ڕەها بۆ ژیان، وتنی ''بەڵێ"ییەکی تەواو بۆ سەراپای واقعییەت. وەلێ ئەگەر هاوزەمان، ''ئیرادەی پەیوەست بە کردار''ی وی لەبەرچاوبگرین، ئەوی­دەم دەڵێین، مرۆڤی ­باڵا ئەو کەسە نییە، واقیع هەر بەو جۆرەی کە هەیە، قبووڵبکات­و ملی بۆ بدات­و، چەشنی ''وشتر''ێکی گوێڕایەڵ، شان بداتە ژێری؛ بەپێچەوانەوە، مرۆڤی ­باڵا، ئیرادەی خۆی بەسەر واقیع­دا دەسەپێنێت ­و، بەدڵخوازی خۆی، دەستکاری واقیع دەکات­و ڕەشمەی لەمل دەکات، چەشنی براوەی جەنگ، سواری دەبێت­و، دەستەواژەی ''تۆ دەبێت'' دەسڕێتەوەو دەستەواژەی ''من دەمەوێت'' لەبری وی جێکەوت­دەکات­و بەمەش، واقیع لەئاست کرداری ئازادی ئەودا، ملکەچ دەبێت. گرتنەبەری وەها ڕێوشوێنێک لەئاست واقیع­دا، ژیان بۆ باخێکی دڵخوازو دڵڕفێن دەگۆڕێت، ژیانێک، کە دەرکەوتنەوەو دووبارەبوونەوەی، مرۆ بێزار ناکات. گرتنەبەری ئەم جۆرە ڕێوشوێنە، لەئاست هەرچ چەشنە کارو هەڵبژاردنێک­دا، ژیانێکی وا بەباردێنێت، وێناکردنی ئەوەی کە بێ ئەندازە دووبارە دەبێتەوە، نەوەک هەر نابێتە مایەی وەڕسی­ و بێزاری، بەڵکوو وەک خەونێکی شیرین دەردەکەوێت ­و، خواستنی ئەم چەشنە ژیانە، وەک هەڵپەیەکی هەمیشە برسی، هیچ کات دانامرکێتەوە. ڕاستی ئەوەیە، مرۆڤی ­باڵا کە دەزانێت، تەنانەت وردترین ڕەوتاری­، بەشێوەیەکی جاویدانە دووبارە دەبێتەوەو، گچکەترین هەڵبژاردنی، وەک تەوژمێکی ئەبەدیی، ئاسۆیەکی ناکۆتا داگیردەکات، هەربۆیە، هێندە ورد و سەختگیرانە ڕێگای خۆی هەڵدەبژێرێت ­و، بەچەشنێک بەپێودانگی حیکمەت­ و ژیری چارەنووسی خۆی دیاری دەکات، لەو سەرەوە بایی ئەوە بەهاو نرخیان دەبێت، کە تا ناکۆتا دووبارە ببنەوە. بەم جۆرە مرۆڤی ­باڵا، وەها ڕێوشوێنێک، وەک یاسایەکی دانراوی دەستی خۆی، دەکات بە بنەمای هەموو هەنگاوەکانی ­و، بەبێ ئەم یاسایەش، هیچ کارێک ناکات­و هیچ بڕیارێک نادات. بەڵێ­کردنی مرۆڤی­باڵا، بۆ ئەم ''گەڕانەوە هەمیشەییە''، لە ئیرادە و هێزەوە سەرچاوە دەگرێت، نەک بەرئەنجامی پەچەکردارێک بووبێت.

مرۆڤی­ باڵای نیچە، لەپێناو پشتبەستن بە میتافیزیک، ڕوو لەم دونیا وەرناگێڕێت­ و هەمیشە زەوی بە ڕووگەی خۆی دەزانێت، ئاخر: '' مرۆڤی باڵا مانای زەوییە... سەروەختێک گوناە بەرامبەر بە خودا، گەورەترین کوفر بوو، وەلێ خودا مرد ­و لەگەڵیشیدا هەموو ئەم گوناهبارانە مردن. ئەمێستاکە گەورەترین کوفر، ئەو گوناهەیە دەرهەق بە زەوی دەکرێت.''(نیچە، ٢٠١٠: ٢٢). ئەو، مانای پرسێکی نوێ هەڵدەهێنێت ­و پەسنی بەهاگەلی تازە دەدات، ئاخر دەخوازێت خۆی ببێت بە پرسێکی نوێ.(نیچە، ٢٠١٠: ١٩٩). ڕاستی ئەوەیە، بەهاگەلێک کە مرۆڤی ­باڵا دایاندەهێنێت، نەک تەنیا ئاوەژوون، بەڵکوو لەسەرچاوەیەکی جیاوازیشەوە هەڵقووڵاون؛ بەهاکانی مرۆڤی باڵا، نە لە ئاسمانی مەسیح­دا دەدۆزرێنەوە و، نە لە جییهانە نموونەیەکەی ئەفلاتوونیش­دا، پەیدادەبن. ئەم نەمامە تازە باڵاگرتووە(بەهاکانی مرۆڤی­باڵا)، ڕەگ­وڕیشەی لەدڵی خاک­دایە. ئافەراندنی بەهاگەلێک، کە بنەمای مرۆییانەی هەبێت­و زەوی زێدی بێت، خاڵی جیاکەرەوەی نێوان مرۆڤی باڵاو خودایە. هەڵبەت، بەهاکانی مرۆڤی­ باڵا، لەهیچەوە هەڵنەتۆقیوون ­و کەم­وزۆر پەیوەندییان بە ڕابردووەوە هەیە. وەک لە ناواخنی ئەندێشەی نیچەدا دیارە، ئەم بەهایانە، لەبەرگیراوەی بەهاو ئەدگارە باڵاکانی یۆنانی کۆن، پاڵەوانانی هۆمیرۆسیی، ڤاکینگەکانی سکەندیناڤیا، هونەرمەندانی چاخی ڕێنسیانسی ئیتاڵیا، ئەشرافزادەکانی ڕۆما، عەرەب، ئەڵمانیا، ژاپۆن و هاوتاکانییانە.(اسپینکز، ٢٠٠٩: ١٥٣). ڕوونتر بدوێین، مرۆڤی­ باڵا، پۆشاکێکی نوێ بە بەر ئەشرافسالاریی دێرین­دا دەدوورێت.

 

 

٣. وێرانبوونی بەها کۆنەکان

داهێنان یان ئافەراندن، بەناچاریی نیازمەندی ڕستێک ڕێوشوێنە؛ ئەگەرچی ڕێوشوێنەکان، هێندەی خودی کردەی داهێنان گرنگ نین، وەلێ وەک هەنگاوەی پێش­وەختە بۆ چرکەساتی داهێنان، دێنەئەژماردن. ئەم ڕێوشوێنانەش، هەر هەمان داڕووخان­و وێران­کردنی بەها کۆنەکانە، ئەوی وەک کۆت­وپێوەند لەلاقی مرۆڤە هەڵبژاردەکان گیربووەو دیل ­و یەخسیری کردوون.

ئەوی گیانی ئازادە، مەلی ئەندێشەی لەسەر لقی درەختە ڕزیوەکانی ڕۆژگار ئۆقرە ناگرێت­ و، بێجگە لە ئاسمانی بێ بن، بەهیچ ناسرەوێت. بە کەسێک دەوترێت گیانى ­ئازاد، کە ئەندێشەی لەقەفەسی ژینگەی باو، پێگەی کۆمەڵایەتی، پیشە، باوەڕە باوەکانی سەردەم­و رەگ­وڕیشەی نەژادیی­دا دیل ناکرێت. ڕاستی ئەوەیە، لە ناواخنی بوونی گیانی ئازاددا، گرنگ نییە ئەندێشەکانی تا چەندێک دروستبن، بەڵکو گرنگ ئەوەیە، کە وی کارێکی مەزنی ئەنجامداوە، ئەو خۆی لەچنگی نەریتە باوەکان ڕزگارکردووە.(نیچە، ٢٠٠٦: ١٩٢-١٩١). نەریتەکان، سرووتەکان، ڕێوڕەسمەکان، بەهاکان­و بەگشتی ''هەموو ئەوانەی لەڕابردوودا ڕێزیان لێ­گیراوە و بەرز نرخێنراون''، بۆ نموونە وەک ''پیرۆزکردنی ئەو زێدەی، تێی­دا گەشەیان کردووە''،  ''نرخاندنی ئەو دەستەی، ڕێنوینی کردوون''، ''ڕێزگرتن لەو شوێنە پیرۆزەی، تێی­دا فێری پەرستش کراون''، گشت ئەم نەریتانە، ئادەمیزادەکان دیل ­و یەخسیر دەکەن. تەنانەت یادەوەری ڕابردووش، ئەوان داگیردەکات ­و ''هەستی بەرپرسیارییەتی''ییان تێدا دەورووژێنێت. وەلێ گیانى ­ئازاد، بە شکاندنی ئەم کۆت­وپێوەندانە و خۆرزگارکردن لەچنگ ئەم زنجیرانە، بەدەست دێت؛ گیانی ئازاد، خواستنی ئەو سەرکێشییەیە، کە چون زەمین­لەرزەیەکی وێرانکەر، پایەکانی ئەم نەریتە کۆنانە دەرووخێنێت ­و سەودای ئەوە لەسەری بنیادەم­دا دەچێنێت، کە بەهەرچ نرخێک بووە، دەبێت ئەم بەهایانە تێپەڕێنرێت. گیانی ئازاد، واتە سووک­کردنی ''ئەرک­و پیشە''، واتە بێزهاتنەوە لەو شتەی، تا هەنووکە لەئاستی­دا، عیشق نوێنراوە و، ''ئەتککردن''ی ئەو شتەی، ڕێزی لێ­گیراوە. ئەوی لافی گیانی ئازاد لێ­دەدات، دەبێت ''بە هەڵەداوان­و بەسنگەخشێ، لەڕووی بنجکۆڵی­و فزووڵییەتەوە، بەرەو قەدەغەترینی کارەکان مل­بنێت'' و، ڕوو بۆ ئەو کاروبارانە بێنێت کە '' ناوبانگییەکی خراپیان هەیە''، دواجار هەر ئەم ئاگرە ''مەیلی تووندی بنجکۆڵیی تژی لەمەترسیی نیسبەت بە جییهانی نەزانراو''، کە لە وجوودی وی­دا تاوی سەندووە، دەستەبەری ''ڕزگاریی مەزن'' دەکات. ''ئەمە هەوەڵین سەرڕێژبوونی هێزو ئیرادەیە، بۆ دیاریکردنی چارەنووس ­و دەستنیشانکردنی بەهاکان، ئەمە هەمان ئەو مەیل­و خواستەیە، کە بۆ دەستڕاگەیشتن بە ئیرادەی ئازاد پێوستە... لەپشتەوەی ئەم گەشت­و گەڕانەی وی­دا، هەمیشە نیگەرانییەک پەنهانە، نیگەرانییەک، کە لە هەستی بنجکۆڵی تژی لەمەترسییەوە سەرچاوەی گرتووە... ئایا ناتوانرێت گشت بەهاکان سەرنگوون بکرێن؟ یان پێ­دەچێت چاکەو خراپە هیچ جیاوازییەکیان نەبێت؟ و دەشێت خوداش زادەی خەیاڵ­و لێکەوتەی دوژمنایەتی بووبێت لەگەڵ ئەهریمەن­دا؟ ئایا هۆکاری بنەڕەتی هەموو شتەکان، هەڵەو ناڕاست نییە؟(نیچە، ٢٠٠٦: ١٥-١٧). بە دیدی نیچە، هەموو ئەوەی لە جاڵجاڵۆکەی نەریت­و خووەوە سەرچاوەی گرتووە، هەڵوەدایانی بڵندی لەنێو تارەکانی خۆی­دا بەگیردەهێنێت، لە وەها هەلومەرجێک­دا، ئەوان هیچ چارەیک شک نابەن، بێجگە لەوەی ''لەنێو ئەو داوەدا، دەست لەئەژنۆ دابنشین­و خوێنی خۆیان نۆش بکەن''. گیانی ئازاد هەرگیز بەرگەی ئەم دۆخە ناگرێت­و، ئەم تەونە لەبەریەک هەڵدەوەشێنێتەوە، هەرچەندە لەم ڕێگایەدا ''برینی بچووک­و گەورە لەسەر جەستەی دەربکەون­و بەم هۆیەوە ئازار بچێژێت''. ''دەبێت فێربێت لەو شوێنەی، تا هەنووکە نەفرەتی باراندووە، خۆشەویستی ببەخشێتەوە و بەپێچەوانەشەوە. بەڵێ، بۆ ئەو، کاری نەکردە بوونی نییە و، تەنانەت لەنێو ئەو کێڵگەیەی، میهرەبانی چاندووە، دەبێت ددانێکی ئەژدیهاش بچێنێت.''(نیچە، ٢٠٠٦: ٢٨١) و '' هەرچی زووە دەبێت، لەڕێگەی هەڵتەکاندنی سەراپای ڕابردووی جییهانەوە، دەم­ودەست بەپلەی خودایانێکی سەربەخۆ بگات''(یاسپرس، ٢٠٠٨: ١١٥). پێ­دەچێت ئەم ساتە، هەمان ''ساتی سووکایەتیپێکردنی مەزن'' بێت؛ هەڵتەکاندنی هەموو ئەو بەهایانەی، کە لە منداڵدانییانەوە،  ئیرادەی پاسیڤ­و هێزی پەچەکردار لەدایکبوون، ئەم چەشنە بەهایانە، هەوەڵین مەنزڵگەی ئەدگارە سوونەتییەکان بوون، ئەو ئەدگارانەی، بەڕەنگ­وڕوویەکی هەژارانە، ترسنۆکانەو ڕقاوییەوە، لەهەموو جێگایەک دەرکەوتوون­و گرۆی ئادەمیزادیان، بۆ نکۆڵیکردن لەخۆ و ملکەچکردن بۆ ئەویتر، بانگهێشت کردووە، بەکورتی، ئەمە هەمان ئەخلاقی پەست­و لادەرانەی هەرچی­وپەرچی و مایەپووچانە و، حاشا مرۆڤی ­باڵا هیچ کات لەشی خۆی بە ئاوی گڵاوی ئەم ئەخلاق­و ئەدگارە نەوییە، پیس ناکات. هەروەتر، دەبێت ئەو چەمکە فریودەرانەش هەڵتەکێنرێن، کە تا هەنووکە لەسەرەوەی لیستی ئامانجە ئەخلاقییەکانی مرۆڤ­دا جێکەوت کراون. هەوەڵین ئامانجەکان(ئەو ئامانجانەی، بەدیدی نیچە، دەبێت ڕسوابکرێن):

 

ڕیسواکردنی؛ بەختەوەری، بۆ پەرچەکردارێکی پاسیڤ ­و مایەی نەنگ، گۆڕدراوە. هەروەتر، ئەو قوتابخانانەی پایەکانی ئەخلاقی خۆیان، لەسەر بەختەوەری دامەزراندووە، بەشێوەیەک دەستیان لەڕۆحی ئەم چەمکە وەرداوەو بەچەشنێک کاریگەرییان نەهێشتووەو خەساندوویانە، شتێکی ئەوتۆی لێ نەماوەتەوە، بێجگە لە ''ئاسوودەییەکی پاسیڤ"ی ڕەواقییانە، یان ''ئارامییەکی دوورەپەرێز''ی ئەپیکۆرییانە نەبێت و، لەهەمووشی خراپتر، ئەو ڕاڤەیەیە، کە بەختەوەری دەگووشێت ­و ئاوەچۆڕی دەکات­ و بە ''خۆشبەختیی ڕۆژی پەسڵان'' مانای دەکاتەوە، کە خۆشبەختی لە ڕۆژی پەسڵان­دا، هێندە لەدەستی خودادایە، هێندە بە کرداری ئازادی مرۆڤەوە پەیوەست نییە.

 

ڕیسواکردنی عەقڵ؛ عەقڵ، یان بە مانا کانتییەکەی ''ویژدانی ئەخلاقى''، واتە ڕیسواکردنی ''بڕیارگەلی پێشبینی­کراو و، نەریت­وخووی ­ملکەچانەو چاوەڕوانکراو''. ئەو مەعریفە عەقڵگەراییەی، بنەمای فەلسەفەو زانستی ئەمڕۆیە، تامەزرۆییەکی هەڵپەکارانەی هاوتای ''هەڵپەی شێر بۆ نێچیرەکەی'' نییە. نەک هەر ئەمە، بگرە مەعریفەی عەقڵخوازیی ئەمڕۆ، لەهەرچ چەشنە ڕیسک ­و سەرکێشییەک داماڵدراوەو، لەئاست بابەتی پێشبینی نەکراودا، زراوی دەچێت ­و، هەڵوەدای گۆشیەکی تەنگ­ و ئارام ­و بێ­وەیە، کە بشێت تێیدا، لەسەر بنەمای گووتارگەلی تۆکمەو ڕێسامەندی وەک ''ماهییەت، عیلییەت(هۆمەندى) ­و غایەت''، هەموو شتێک لێکبداتەوە. بەدیدی ئەم مەعریفە گۆشەنشینە، ئەوەی هەیە، ''خواست''و ''ئافەرێنراو''ی خودایەکی ''چاکەخواز''و ''بەتوانا''یە، کە هیچ خواروخێچییەک لەودا نییە. بەمانا هیگڵییەکەی، ئەمەش هەر هەمان ئەو هەستە دڵگیرو ئارامبەخشەیە، کە لەناو ماڵ­دا، بۆ ئادەمیزاد دروست دەبێت، هەستی ئەوەی، کە لەنێو ماڵی خۆتدایت.

 

ڕیسواکردنی فەزیڵەت؛ واتە ڕیسواکردنی هەر شتێک، کە لەبری ئەوەی تژی بێت لە گەشانەوەو ژیان­و هێز، کەچی لەنێو کۆت­وبەندی ''چاکەو خراپە''دا گەوزاوەتەوەو ''ڕەنگ­و خووی ڕەعییەتی گرتووە''و بۆ ئاستی ئەوان، دابەزیووە.

 

 

ڕیسواکردنی دادپەروەری؛ کە پایەکەی لەسەر ئەوە ڕۆنراوە، جۆرو ڕەگەزە جیاوازەکانی مرۆڤایەتی بەیەک ئاست­و بەیەکسان ببینێت­و، کۆتا ئامانجیشی ئەوەیە، هەمووان هاوتەرازی یەکدی بکات­و چینە جیاوازەکان لەیەک بۆتەقەدا بتوێنێتەوە.

 

ڕیسواکردنی سۆزو بەزەیی؛ یان سووک­کردنی سۆزو دلۆڤانیی مەسیحییانە، کە ئامانجی ئەوەیە، ئەو ڕەگەز و گرووپانە بپارێزێت، کە بەهۆی پاتاڵی ­و لاوازییانەوە، زیاتر شیاوی مەرگن نەک ژیان(سوفرن، ١٩٩٧: ٦٥-٦٧). ئەمەش واتە ڕسواکردنی ئەو دلۆڤانییە تژی لەنەرمونیانییەی، کە ڕق­و نەفرەتی زەڕدەشت دەبزوێنێت: '' واوەیلا، مەگەر لەدونیادا گەوجێتییەک هەیە گەورەتر لە گەوجێتیی دلۆڤانان؟ چ شتێکیش هێندەی گەوجێتی دلۆڤانان، بووەبە مایەی ئازار لە جییهان­دا؟''(نیچە، ٢٠١٠: ١٠٣). واتە، ڕسواکردنی گشت ئەو شتانەی، لەچێوەی ئەخلاقی مایەپووچان­دا بە ''چاکە'' ئەژماردەکرێن. زەڕدەشت، نەک هەر ''بەزەیی''، بە ''فەزیڵەت'' دانانێت، بەڵکوو بە ''پەستی''یشی دەزانێت، ئاخر لە ئایینی زەردەشت­دا ''هەموو داهێنەران­ دڵڕەقن''(نیچە، ٢٠١٠: ١٠٣) و خودئەڤینی ­و خۆپەرستی، تایبەتمەندیی هەرە دیاری مرۆڤی باڵان. ''خۆپەرەستی، لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی ڕۆحی باڵایە، مەبەستم باوەڕی تۆکمەیە بەوەی، کە هەموو بوونەوەران، بەسرووشتی خۆیان، دەبێت گوێڕایەڵی بوونەوەرانێکی [وەک ئێمە] بن­و گیانیان لەپێناو ئێمەدا بەخت­بکەن''(نیچە، ٢٠١٠: ٢٢٢).

 

 

٤. دژایەتیکردنی مەسیحییەت­

وێڕای هەموو ئەو چەمکە لاوەکییانە، ئەوی لەهەمووان زیاتر شیاوی وێرانکردن، وردوخاش­کردن، ڕیسواکردن ­و سووکایەتی­پێکردنە، دایەنگەیەکە، کە گشت ئەم چەمک­و بەهایانە لەهەناوییەوە دەرپەڕیوون­و گەشەیان­کردووە، ئەویش باڵەخانە مەزنەکەی مەسیحییەتە. هۆکاری سەرەکیی ئەم نەفرەتەی نیچە دەرهەق بە مەسیحییەت، ئەوەیە، ئەم ئایینە پشت لە دونیاو ڕوو لە ئاخیرەتە. ئاشکرایە، کەشێک، تێیدا ژیانی ئەم دونیایە، نەفی­و نکۆڵی لێ­کرابێت، بە نیسبەت جۆش­وخرۆشی گەرم­وگوڕی مرۆڤی باڵا لە پەسەندکردنی ژیان­دا، بێ ئەندازە کەشێکی سەنگین­و خنکێنەرە. مەسیحییەت، بە لایەنگری لە هەر چەشنە بوونێکی بەدنیهاد­ و ڕزیو و ستایشکردنی ڕەگەزە پەست ­و نەوییەکانی ژیان، جەنگێکی عەیارە بیست­وچواری دژبە ڕەگەزە پایەبەرزەکان ڕاگەیاندووە و، ''لەدژی ڕەگەزە باڵاکانی ئادەمیزاد، تا سنووری مەرگ، جەنگاوە'' و،  تایبەتمەندییە بەهێز و ئەکتیڤەکانی ڕەگەزی باڵای، وەک لەڕێ­دەرچوون ­و گوناە پیشانداوە. وەکبڵێی هەموو خواست ­و ئامانجێکی باڵای ئەم ئایینە، لە دژایەتیکردنی ئەو غەریزانەدا کورت بووبێتەوە، کە بەرەو ژیاندۆستی سەردەکێشن. ئەم ئایینە، بە چەسپاندن ­و پەرەپێدانی پەندە ستایشکراوەکەی خۆی، ''ئاژەڵی ڕامکراو، ئاژەڵی گەلەییە''، تەنانەت گیانە بەهێزەکانیشی دووچاری گەنین کردووە. ''قێزەون­ترین نموونە، بەلاڕێدابردنی پاسکالە، کە وی، باوەڕی وابوو بەهۆی گوناهی یەکەمەوە، عەقڵی گەنیوە، لەکاتێک­دا تەنیا بەهۆی مەسیحییەتەوە، عەقڵی وی، گەنی­بوو!''(نیچە، ١٩٧٣: ٢٩). ''نیچە سەرکۆنەی مەسیحییەت دەکات، ئاخر کەنیسەکانی مەسیحییەت لەمیانی پیلانگێڕیی ژێربەژێر، هەرچەشنە بەهایەکیان لە بەها خست­و، بەهایان بە هەموو ئەو کاروکردانە بەخشی، کە لەگەڵ تەندروستی، جوانی، دلێری، بەخشندەیی ڕۆح­و خودی ژیان­دا، لێکدژن''(Shacht, 2001: 357). مەسیحییەت، بە چەسپاندنی ڕێسای وشک­ و لە مروونەت داماڵدراو، ئاستەنگی لەبەردەم داهێنان­و کردەی ئازادی مرۆڤ­دا درووستکرد، ئادەمیزادی بۆ بوونەوەرێکی ڕادەست­ و گوێڕایەڵ گۆڕی. بۆیە ''ئەو مرۆڤانەی بەڕاستی خاوەنی ئیرادەی ئازادی پەیوەست بە کردارن، لەناوەوە باوەڕیان بە مەسیحییەت نییە''(نیچە، ٢٠٠١: ١٠٤). هەروەتر، مسیحییەت بەوەی نکۆڵی لە ''پاتۆسی مەودا'' دەکات­و، جیاوازییە بنچینەیەکانی نێوان ڕەگەزە نایەکسانەکانی مرۆڤایەتی ڕەتدەکاتەوە، هەمووان لەئاستێکی گاڵتەجاڕانە­و مامناوەنددا، بەشێوازێکی یەکسان جێکەوتدەکات، هەمان ئەرک­ و هەمان مافیش بۆ هەمووان لەبەرچاودەگرێت. ئاشکرایە، باڵایی­ مرۆڤی ­باڵا، بەندە بە پاراستنی ئەم جیاوازییانەو لەبەرچاوگرتنی مەوداکان. هەڵبەت بەپێچەوانەی تەوژمی ڕووبارەوە مەلەکردن، کاردانەوەی مێگەلی لێ­دەکەوێتەوە و بەرەو پیلانگێڕێ لەدژی مرۆڤی­باڵا، دەیانبزوێنێت: ''ئەوی­دەم، ئاوازی باڵاترین بیرۆکەکانمان، بەشێوەیەکی چاوەڕوان­نەکراو بەگوێی کەسانێک بگات، کە ئامادەی بیستنی ئەم ئاوازانە نەبوون، بێگومان­و دەبێت لەلای ئەوان، وەک جۆرە گەوجێتییەک ­و پێ­دەچێت وەک تاوانێکیش دەنگبداتەوە''(نیچە، ٢٠١٠: ٤٧). بۆ مرۆڤی ­باڵا، پاش جێبەجێکردنی ئەرکی ئاوەژووکردنەوەی بەها دێرینەکان ­و ئافەراندنی بەهای نوێ، ئەرکێکی ­تر لەگۆڕێدایە، دەبێت شێوازی ژیانی خۆی بەسەر ئەوانیتردا بگشتێنێت: ''ئەوی بۆ من پێشهات، دەبێت هەمووان ئەزموونی بکەن، هەرکەسێک کە لەئاستی خۆی­دا هەست بە بەرپرسیاێیەتی دەکات­و دەخوازێت سەرلەنوێ لەدایکببێتەوە، دەبێت بیچێژێت، ئەوی من چەشتوومە''(نیچە، ٢٠٠٥: ٢١)، ئاخر، ''بە تەنێ فێرکردن بەس نییە، بەڵکوو دەبێت بە زۆر مرۆڤایەتی ئاوەژووبکرێت، تاوەکو پرۆسەی فێرکارییەکە قبووڵبکات!''(روزن، ٢٠٠٩: ٥١).

 

 

 

٥. تێپەڕاندنی چاکە و خراپە

لەهەناوی مرۆڤی ­باڵادا، ڕستێک پاڵنەر هەن، کە بەرەو سەرووی ''چاکەو خراپە''ی ئەخلاقی مێگەل، دەیبزوێنن. بەڵام، بێگومان نابێت تێپەڕاندنی ئەخلاقە باوەکان، وەک دژایەتی­کردنی هەرچی­وپەرچییانەی ئەخلاق مانابکرێتەوە. مرۆڤی ­باڵا، گەرچی ئازادانە خۆی لە تەونی چەمکگەلی چاکەو خراپەی ئەخلاقی کلاسیکی، ڕزگارکردووە، وەلێ ئەمە بەو مانایە نایەت، لەنێو قوڕولیتەی چێژپەرەستیی جەستەو زێدەڕۆیی­کردن لە تێرکردنی غەریزە پەستەکان­دا، گەوزابێتەوە و، چەشنی کۆیلە، ملی بۆ شەهوەتەکانی خۆی دابێت؛ لە شان­وشکۆی گیانی ئازاد و بڵندخوازیی مرۆڤی­ باڵا، ئەوە دەوەشێتەوە، کە جڵەوی نەفسی خۆی بکات، نەک هاوتای دواهەمین مرۆڤەکان، ببێت بە کۆیلەی نەفسی خۆی. ''مرۆڤی ­باڵا، بەوەی نکۆڵی لە [چاکەو خراپەی مێگەل] دەکات، هەڵوەدای ئەوەیە، لەسەرووی بابەتی ئەخلاقیی پەتییەوە، شتانێکی تر بدۆزێتەوە و... بانگهێشتی ئەوانە بکات، کە سیستەمە ئەخلاقییەکانیان تووڕهەڵداوە، خۆیان بە کۆت­وپێوەندی باڵاترو سەخت­تر، پابەندبکەن''(Jaspers: 110). ڕوونتر بدوێین، داوێنپاکی ­و ڕەسەنایەتیی مرۆڤی باڵا، بەهۆی پابەندبوونی وی بە ئەخلاقە باوەکانەوە نییە، بەڵکوو لە سرووشت ­و خووی جوامێرانەو گیانی ئازادی ئەوەوە سەرچاوەدەگرێت، ئەمەش لەبەهرەو توانای خۆیی ئەوەوە هەڵدەقووڵێت، کە دەتوانێت هەژموون بسەپێنێت­و جڵەوبکات، دەرهەق بە خۆی­و ئەوانیتر تووند بێت­و لەسەر ڕێگای بەدیهێنانی ئامانجە باڵاکانی خۆی­دا، وەک ڕێبەرێک ڕەوتاربکات. ئەمەش هێمایە بۆ زیادبوونی لەڕادەبەدەری هێزی ئیرادەو هێزی هەڵکشان­ و داکشانی ژیان لەنێو دەمارەکانی ئەودا، ئەم تەوژمە بەهێزەی ژیان، کە گیانی مرۆڤی ­باڵا لە خەون­و هیوای بەرزەفڕ تژی دەکات، لە زەلکاوی خەون­و هیوای پەست ڕزگاریدەکات ­و، بەرەو ئەوەی دەبزوێنێت، بە سوودبینین لەم جۆش­وخرۆشە ناوەکییە، دونیایەکی هاوسوو بە ئامانجە باڵاکانی خۆی، ئاوابکات. سەربار، مرۆڤی باڵا لەهەرچ جێگەیەک­دا، چاوی بە وەها بەهرە و توانایەک بکەوێت، دەم­ودەست سەری ڕێزی بۆ دادەنەوێنێت­و ستایشی دەکات. ''مرۆڤی بەرز، لەناخی خۆیدا ڕێز لە کەسی بەهێز دەگرێت، ڕێز لەو کەسەش دەگرێت، کە هێزی بەسەرخۆدازاڵبوونی هەیەو ساتی ئاخاوتن ­و بێ­دەنگبوون دەزانێت، بەتامەزۆییەوە خۆی دەپارێزێت ­و ڕێز لە خۆپاراستنی لەڕادەبەر دەگرێت''(نیچە، ٢٠١٠:ج ٢١٣). لەبناغەوە، خودی ''هێز''، یەکێکە لەبنچینەیی­ترین ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی کەسێتیی مرۆڤی ­باڵا؛ هێزی ڕۆح ­و لەش پێکەوە، هێزێک، کە هەم هێمایە بۆ توانای وی، لەڕاپەڕاندنی چالاکییە فیزیکییەکان­دا، هەم هێماشە بۆ توانای بەسەرخۆدازاڵبوون. مرۆڤی ­باڵا، لەچاوی خۆدا، هێندە باڵا و شایستەیەو بەئەندازەیەک ڕێز بۆ خۆی دادەنێت، لەهیچ ئاڵەنگارییەک ناسڵەمێتەوە، لەپێناو چەشتنی ئەوپەڕی چێژی پێدراوە سرووشتیی­و ماددییەکان، سەرکێشی دەکات­و، هێندەش بەهێزە، بەبێ هیچ دوودڵییەک، مل بە ڕێی هات­ونەهاتەوە دەنێت.  

 

 

مرۆڤی­ باڵا کێیە؟

ئەوی تا ئێرە وترا، کۆششێک بوو، لەپێناو پیشاندانی ڕووخساری مرۆڤە نمووییەکەی نیچە، ئەو مرۆڤەی، لەهەرچ شتێک زیاتر، نیچەی بەخۆیەوە سەرقاڵ­کرد، هەروەتر بە بنچینەیی­ترین بیرۆکەی نێو ناسراوترین بەرهەمی نیچە، واتە ''وەهای گوت زەڕدەشت''، دادەنرێت. وەها دەردەکەوێت ئەم بیرۆکەیە، تەنیا چەمکێکی نێو فێرکارییە بنچینەییەکانی نیچە بێت، کە لە پێشەکی زەردەشتەکەدا، بەرباسی­داوە. لێرەدا کۆشاین، تا ئەو شوێنەی زەروورە، ئەرک­و خەسڵەتەکانی بژمێرین. ئەمێستاکە، پاش ئەم هەنگاوە، پێ­دەچێت سەرەتایی­ترین ­و سرووشتی­ترین پرسێک، کە قووتببێتەوە، پرسی ''ماهییەت''و ''کەسێتی'' مرۆڤی­باڵا بێت؛ پرسی چییەتی ''ماهییەت''، پرسیارە لەمەڕ ماهییەتی مرۆڤی­باڵا، داخۆ دەتوانرێت لە ڕیزی گرۆی ئادەمیزاد دابنرێت؟ یان ڕەگەزێکە، جیاوازە لە ڕەگەزی ئادەمیزاد؟ ئەگەر وەڵام بەڵێیەو مرۆڤی ­باڵا سەر بە گرۆی ئادەمیزادە، ئەوا دەپرسین لێکچووەکانی کێن؟ ئەگەر وەڵام نەخێرەو مرۆڤی ­باڵا، ڕەگەزێکی جیاوازە، ئەوا دەپرسین سەر بە چ پۆل­و دەستەو ڕەگەزێکە؟ بەواتایەکی تر، پرسیارەکە ئەوەیە، داخۆ لەبنەڕەتەوە نیچە وەک بوونێکی ئۆنتۆلۆژیی مامەڵەی مرۆڤی­ باڵای کردووە؟ یان ئەوەی نەخێر، مرۆڤی­ باڵا، تەنیا چەمکێکی هەمەکییەو دەشێت بۆ زۆر کەس بەکارببرێت؟ ئەگەر وایە، داخۆ تا هەنووکە کەس هەبووە، لێکچووی مرۆڤی ­باڵا بووبێت؟ یان ڕەنگە درک ­و تێگەیشتن لێی، شانازییەک بێت تەنیا بە مرۆڤەکانی ئاییندە بەخشرابێت؟ ئەم بابەتەش، هاوتای بابەت ­و پرسەکانی دیکەی نێو هزری نیچە، ئاڵۆزو تەم­ومژاوییە، شتێکی ئاساییە کە خوێنەر لە زاری نیچەوە وەڵامێکی ڕوون­ و یەکلاکەرەوەی گوێ لێ نەبێت. تەنانەت دەشێت بە کنەوپشکنینی قووڵتریش، لەنێو بەرهەمەکانی نیچەو لەنێو ئەو پەرتووکانەی لەسەر وی نووسراون، هێشتا دیمەنەکە ڕوون نەبێتەوە. ڕەنگە وا باشتر بێت، خۆمان لەم سەرئێشەیە بەدووربگرین، نەبادا لە نێو باڵاخانە هەزار دەرو هەزار ڕاڕەوەکەی هزری نیچە، گیربخۆین! هەمەچەشنی تێگەیشتنەکان لەسەر ئەم بابەتە، سەلمێنەری ئەم ڕاستییەیە. پێشتر ئاماژەمان پێ­دا، مرۆڤی ­باڵا، ئەڵتەرناتیڤی نیچەیە بۆ خودا، ئەویش لەسەروەختێک­دا، کە خۆری لاهووت ئاوابووە و خودا مردووە؛ مادام خودا مردووە، هەنووکە مرۆڤی ­باڵا دەرفەتی دەرکەوتن ­و خۆنمایشکردنی چنگکەوتووە! خودا مردووە، خودایەک، کە ''مەزنترین مەترسی'' بوو بۆسەر مرۆڤە بەرزەکان­و، تەنیا بە مەرگی وی، ئەوان دەبن بە ئاغاو سەرەوەری خۆیان: ''... وەلێ ئەو خودایە مرد! ئەی مرۆڤە بەرزەکان، ئەو خودایە بۆ ئێوە گەورەترین مەترسی بوو. لەو کاتەوەی ئەو لەناو گۆڕدا ڕاکشاوە، ئێوە دیسان زیندوو بوونەتەوە. تەنها ئێستاو ئەم ساتەیە،  دەمی نیوەڕۆی مەزن دێت. تەنها ئێستاو ئەم ساتەیە، مرۆڤی بەرز دەبێتە سەروەر... دەی! ئەی مرۆڤە بەرزەکان! ڕابن! تەنها ئێستاو ئەم ساتەیە، چیای ئاییندەی مرۆڤ، ژانی منداڵبوون دەچێژێت. خودا مردووە! ئێستا ئێمە دەخوازین مرۆڤی ­باڵا لەدایکببێت''(نیچە، ٢٠١٠: ٣٠٦)، یان پێ­دەچێت هاوکێشەکە بەم جۆرە بێت: لەبەرئەوەی دەبێت مرۆڤی ­باڵا دەربکەوێت، بۆیە دەبێت خوداش بمرێت(یان بکوژرێت).

بەڵام، هەرگیز لەخۆتت پرسیوە، ڕۆنانی بەهای نوێ لەسەر زەوی، تێچوونی چەندەو، چ باجدان­و قووربانییەکی دەوێت؟ بۆ جێبەجێکردنی وەها ئەرکێک، دەبێت چەند واقعییەت دەرک بکرێن­و لەکەدار بکرێن؟ دەبێت چەند درۆ پیرۆز بکرێن؟ دەبێت چەند ویژدان پەریشان ببن­و چەندین ''خودا''، چەندانجار بکرێن بە قووربانی؟ دەبێت بۆ ڕۆنانی هەر میحرابێک، میحرابێکی دیکە وێران بکرێت: ئەمە یاساکەیە!(نیچە: ٢٠٠٩: ١٢١). ­بەهەرحاڵ، ئەمێستاکە بەرپرسیارێیەتی مرۆڤی­باڵایە، پەیامی تەواونەکراوی خودای کۆچکردوو بە مەنزڵ بگەیەنێت­و، خودائاسا دەست بۆ ئافەراندنی جییهانێکی نوێ لەسەر بناغەی ئامانج­و بەهای نوێ، درێژبکات. بەم چەشنە، دەتوانێت لەڕێگەی داهێنانی بەهای تازەوە، کۆتایی بە نائومێدی­ و حەپەسانی مرۆڤەکان بهێنێت، ئەو نائومێدی ­و حەپەسانەی، بەهۆی داڕووخانی بەها کۆنەکانەوە، بەرۆکی گرتوون. ڕاستی ئەوەیە، هەر ئەم دا‌هێنان ­و ئافەراندنەیە، سەودای ئەوە دەخاتە سەری نیچەوە، مرۆڤی ­باڵا وەک بیرۆکەیەک لەبەرامبەر خودا، یان ڕەنگە هاوئاستی خودا، بخاتەڕوو. لەچێوەی لێکدانەوەیەکی دیکەدا بۆ چەمکەکە، ''مرۆڤی ­باڵا، وەک ڕەمزی ڕزگاریی بەرباس­دراوە، واتە وەک ئەڵتەرناتیڤی نیچە بۆ مەسیحی فریادڕەس، باسی لێ­کراوە''(روزن، ٢٠٠٩: ٣٣٧). نیچە لەمیانی کتێبی (زانینی شاد)دا، مرۆڤی ­باڵا لەڕیزی خودایان، نیمچە­خودایان، پاڵەوانانی نێو ئایینە فرەخوداکانی یۆنانی کۆن ­و بوونەوەرە ئوستوورەییەکان دادەنێت(نیچە، ٢٠١٠: الف: ٢٠٥). ئەم داهێنانە، مژدەی ژینێکی تەواو جیاوازی پێیە، ژینێک، لەبنچینەوە لە ژیانی پێشووتری ئادەمیزاد ناچێت، ژینێک، تژی لە هێزو خۆشنوودی، لێوان­لێو لە دلێری ­و جوانی. '' ئامانجی [ئەم داهێنانە] ئەوەیە، ڕەگەزێکی بەهێزتر بێنێتەبوون، جۆرێکی باڵاتر، کە لەهەلومەرجێکی جیاواز لەهەلومەرجی مرۆڤی مامناوەند، دەردەکەوێت­و درێژە بە بوونی خۆی دەدات. بە چ چەمک­و میتافۆرێک بیناسێنم؟ چەمکی من، میتافۆری من بۆ ئەم ڕەگەزو جۆرە، چەمک­و میتافۆری [مرۆڤی­ باڵا]یە''(نیچە، ٢٠٠٧: ٦٦٨). ئەگەر نەختێک سەرسەخت بین­و لەم پێناساندنەی نیچە وردببینەوە، دەبینین ئەمەش ڕوون نییەو شیاوی گەنگەشەیە. نیچە سەبارەت بە ''میتافۆربوونی'' دەستەواژەی ''مرۆڤی ­باڵا'' قسان­دەکات، هاوزەمان ئاماژە بە ''ڕەگەزی بەهێز''و ''جۆری باڵاتر'' دەدات! هەموو ئەمانە، تەمومژی سەر ماهییەتی ''مرۆڤی­ باڵا''، وەک خۆی دەهێڵنەوە؛ داخۆ مەبەست چییە لەوەی، ئەم ڕەگەزو جۆرە جیایە لە مرۆڤی مامناوەند؟ ئایا مەبەستی جۆرو رەگەزێکی بایۆلۆژیی تازەیە و، بە مانایەکی لۆژیکی تر، ''جۆر''ێکە بە''ڕەگەزێتیی''و ''پۆلێن''ی جیاوازەوە و لە زنجیرەی هاوشێوەکانی ئادەمیزاددایە؟ بەڵام لەئادەمیزاد باڵاتر؟ هەر وەک (سترێن)، بە خواستن لە کتێبی(تێڕامانە ناوەختەکان)، دەبێژێت: '' مەودای نێوان تاکێکی خودائاگاو باڵادەست بەسەر چارەنووسی خۆی­دا، لەگەڵ مرۆڤەکانی تر، لە مەودای نێوان مرۆڤە ئاساییەکان و گیاندارانی تر، زیاترە''(سترێن، ١٩٩٤: ١١٥). یان سەرنجی ئەم پەیڤەی زەردەشت بدەن: ''من فێری مرۆڤی ­باڵاتان دەکەم''، دەشێت ئەم پەیڤە ئەم مانایەش بگەیەنێت: '' من، ئێوە فێری نامرۆڤ[ünmensch/ unhuman] دەکەم''، واتە، ڕاهێنان­و مەشقکردن لەپێناو بوونبە تشتێک، کە ئەو تشتە چیتر بنیادەم نییە. وەک خودی نیچە دێژێت، مەیموون لەئاست مرۆڤ­دا چییە؟ مرۆڤیش لەئاست مرۆڤی باڵادا وەهایە.( Hasse, 2008: 154-155). یانژی نەخێر، مرۆڤی ­باڵا ڕەگەزێکی سەرووترو جیاواز نییە، بەڵکوو کانیاوێکی تژی لە کانزایە بە تاییبەتمەندی جیاوازەوە، هەرکەس بە ئەندازەی ئەو بڕە ئاوەی نۆشی کردووەو بارتەقای ئەو بڕە کانزایەی چووەتە لەشییەوە، لە مرۆڤی­ باڵا نزیک دەبێتەوە؟ وەلێ ئەم کانیاوە لەلایەن مرۆڤەکانی ئاییندەوە دەدۆزرێتەوە. ئەوی تەمومژەکە چڕتر دەکات، کرۆکی ئەم پەیڤەی زەردەشتە: ''مرۆڤ تەنافێکە، هەڵخراو لەنێوان ئاژەڵ­و مرۆڤی­ باڵادا؛ تەنافێک بەسەر هەڵدێرێکەوە''(نیچە، ٢٠١٠: ٢٤). پێ­دەچێت هەوەڵین بیرۆکەیەک لەم پەیڤەوە بەزەین­دا بێت، ئەوەبێت، کە ئەگەر مرۆڤ ڕەگەزێکی نێوەندگیرە لەنێوان ئاژەڵ ­و مرۆڤی ­باڵادا، کەواتە سەربە گرۆی هیچ یەک لەو دووە نییە. ڕوونتر بدوێین، مرۆڤ، وەک چۆن ئاژەڵ نییە، مرۆڤی ­باڵایش نییە، یان بەدیوێکی تردا، مرۆڤی­ باڵا، مرۆڤ نییە. کەواتە، داخۆ دەشێت مرۆڤی­ باڵا، بنیادەم نەبێت؟ ئەوەی ئەم گومانە بەهێز دەکات، پێداگری زەردەشتە لەسەر تێپەڕاندنی مرۆڤ: ''مرۆڤ تشتێکە، دەبێت تێپەڕێنرێت''(نیچە، ٢٠١٠: ٢٢) و، ئەم پێداگرییەی نیچەش: ''ڕەگەزی ئادەمیزاد نا، بەڵکوو مرۆڤی­باڵا ئامانجەکەیە''(نیچە، ٢٠٠٧: ٧٤٦). بەڵام، داخۆ بەهەق دەشێت مرۆڤی ­باڵا لەڕووی بایۆلۆژییەوە، سەربە جۆرو ڕەگەزێکی­تر بێت؟ یان نەخێر، بەڵکوو چەمکێکەو دەبێت لەپەیوەندی­دا بە داڕووخانی بەها کۆنەکان­و مەرگی خوداوە دەرک بکرێت؟ بەواتایەکی­ تر، ئاخۆ دەرکەوتنی مرۆڤی­ باڵا، قەڵەمبازێکی بایۆلۆژییە، یان تەنها مانایەکی سیاسیی_کەلتوریی هەیەو وەک پرۆسیسێکی پەروەردەیی ئەژماردەکرێت؟ لێگەڕێن بەم جۆرە ڕوونی بکەینەوە، مرۆڤی هەنووکە کەڵافەیەکە لە کولتوور، بەها، ئەخلاق، ئایین، نەریت و هەموو سیستەمە عەقیدەییە باوەکان؛ لەگەڵ مەرگی خودایەک­دا، کە پشت­و پەنای ئەم سیستەمانە بوو، مرۆڤیش دەمرێت؟ ئەمێستاکە، هاوزەمان لەگەڵ داوەشانی ئەم ئامانجانەو مەرگی خوداکەیان ­و بەفەتارەتچوونی مرۆڤی پشتبەستوو بەم کۆبەهایانە، تۆ بڵێی جۆرو رەگەزێکی تر لەدایکببێت؟ جۆرو ڕەگەزێک، کە ناویان لێ­ناوە ''مرۆفى ­باڵا''؟ مرۆڤێکی تازە، بە ڕستێک بەهای تازەوە، هیچ خودایەکی نییە، بەڵکوو خۆی خودای خۆیەتی؟ ئەگەر ئەم ڕوونکردنەوەیە قبووڵبکەین، پێ­دەچێت بتوانرێت ''مرۆڤی ­باڵا''، وەک بوونێکی ''سەروو مرۆڤ'' دابنێین، بوونێک، کە درێژکراوەی مرۆڤە، نە زیاتر!

بەڵام، وا دیارە نیچە لە کۆتاییەکانی قۆناغی سێیەمی ژیانی فیکریی­دا و، لەچەند بەشێکی کتێبی (دژە مەسیح)، '' چیتر مرۆڤی ­باڵا وەک لێکەوتەو درێژکراوەی ئادەمیزاد ئەژمارناکات. نیچە لە سیاقی ئەو کتێبەی­دا دەنووسێت: ئەو پرسەی لێرەدا دەیخەمەڕوو، ئەوە نییە کە لەنێوان زنجیرەی ئەڵتەرناتیڤەکان­دا، دەبێت کامیان جێگەی ئادەمیزاد بگرنەوە، بەڵکوو پرسەکە ئەوەیە، دەبێت چ جۆرە مرۆڤێک لەدایکببێت، ئیرادەی هەبوونی چ جۆرە مرۆڤێک بکرێت، جۆرێکی بەنرختر، شایستەتر بۆ ژیان، دڵنیاتر بۆ ئاییندە''(Hasse, 2008: 156). لێرەدا مرۆڤی­ باڵا، میتافۆرێکە، بۆ بەهرە و توانا مرۆییەکان(Sedgwick, 2009: 111).

نیچە، لەمیانی زەردەشت­دا، ئەوە ڕووندەکاتەوە، کە دەرکەوتن ­و هاتنەبوونی مرڤی ­باڵا، پرۆسەیە