A+    A-
(1,667) جار خوێندراوەتەوە

گفتوگۆى نێوان مارک زوکەبێرگ و یۆڤال نوح هەرارى

و. محەمەد سەلام

 

 

 

پێشەکی

گفتوگۆکردن لەسەر داهاتووی تەکنەلۆژیا، لە گفتوگۆ هەرە گەرمەکانی دونیای ئەمڕۆن. لەنێو ئەوانەی کاریان لەسەر داهاتووی تەکنەلۆژیا و خاڵە نەرێنییەکانی کردووە، یۆڤال نوح هەراری لە دیارترینی ئەو دەنگانەیە، کتێبەکانی لە سەرانسەری دونیا پڕفرۆشترینن و بەردەوام لە ڕۆژنامە بەناوبانگەکانی جیهان وتار و چاوپێکەوتنەکانی لەسەر ئەم بابەتە بڵاودەبنەوە. مارک زۆکەبێرگیش وەک یەک لە ڕێبەرانی تەکنەلۆژیای ئەمڕۆ سەیردەکرێت. خاوەنی کۆمەڵێک تۆڕی کۆمەڵایەتی، کۆمپانیای تەکنەلۆژی و تیمی لێکۆڵینەوە و داهێنانی تەکنەلۆژیایە. ڕوانگەی تا ڕادەیەکی زۆر ئەرێنییە سەبارەت بە تەکنەلۆژیا، بۆیە زۆر کاری لەسەر دەکات و ژیانی بۆ تەرخانکردووە.

گرینگیی گفتوگۆکردن لەسەر ئەم بابەتە ئەوەیە، کاتێک یۆڤال ڕەخنەیەک لە تەکنەلۆژیا دەگرێت یاخود مارک بەرگرییەک لە تەکنەلۆژیا دەکات، مەسەلەکە هەر لە شوێنی خۆیەوە نابڕێتەوە، بەڵکو کەسی بەرامبەریان لەوێیە تا وەڵامی ڕەخنەکە یان بەرگرییەکە بداتەوە، و دووبارە ئەوان وەڵامیان لەسەر وەڵامەکەی بەرامبەر دەبێت. گفتوگۆ باشترین ڕێگایە بۆ گەیشتن بە ڕاستی، چونکە لە گفتوگۆدا جوڵە و زیندوویەتی هەیە نەک چەقبەستوویی. گفتوگۆ بەردەوام ڕاستی و بابەتی نوێ دەهێنێتەئاراوە، زۆرجار هەڵەیەک لە ڕەخنەیەک یاخود بەرگرییەک دەدۆزێتەوە کە بکەرەکەی هەستی پێنەکردووە، بەڵام چونکە بەرامبەر لە بەرگرییکردندایە بۆیە زۆر وریایە و هەڵەکان زووتر دەبینێت.

بۆ ئێمەش تا هەم زانیاریی تەواومان لەسەر بابەتەکە هەبێت و هەم بتوانین حوکمێکی گونجاوی لەسەر بدەین، سەیرکردنی گفتوگۆی هەردوو لا باشترین شتە. چونکە گەر تەنیا ئاگاداری قسە و بەڵگەکانی یەک لایەن بین ئەوا هەم زانیارییەکانمان لەسەر ئەو بابەتە پڕ کەموکوڕی دەبێت هەمیش بڕیارەکانمان، بڕیاری درووست نابن چونکە تەنیا بە زانینی قسەکانی یەک لایەن بڕیارمانن لەسەر بابەتەکە داوە.

***********************

 

 

مارک زۆکەبێرگ  :خۆم بەخۆشحاڵ دەزانم ئەم ووتووێژە لەگەڵ مێژووناسی گەورەی جیهانی بەرێز یۆڤال نوح هەراری  ئەنجامدەدەم  .کتێبەکانی ئەم دواییەی لە ڕیزی پڕفرۆشترین کتێبەکانی دونیای ئەمرۆن  یەکێک لەکتێبەکانی بەناوی (مرۆڤە هۆشمەندەکان:کورتەیە ک لە مێژووی  مرۆڤایەتی)[1] بریتیە لە گێرانەوە و شیکردنەوەی قۆناغەکانی مرۆڤایەتی هەر لە سەردەمی ڕاو  و شکارەوە  تاوەکو سەردەمی ئێستا، چۆن شارستانیەت دروست کراوە و  پەرەیپێدراوە .دوو کتێبەکەی دیکەشی  بەناوەکانی (مرۆڤەخوا :کورتەیە ک لە مێژووی داهاتوو)[2] و (٢١ وانە بۆ  سەدەی ٢١)[3] باس لە  بابەت و کێشە گرینگەکانی تەکنەلۆژیا و داهاتوو دەکەن. ئێمەش دەمانەوێت لێرەدا گفتوگۆ لەسەر ئەم بابەتە بکەین.

 

 بەرێز هەراری ئەوەی لەسەر جەنابتان سەرنجی راکێشاوم ئەوەیە زۆربەی مێژووناسان تەنیا باس لە ڕابردوو دەکەن و رووداوەکانی شیدەکەنەوە، بەڵام ئێوە سەرەڕای باسی ڕابردوو،  کۆمەلێک پرسیار و باستان لەسەر داهاتووش

 وروژاندوە .خۆم بە خۆشحاڵ دەزانم لەم دەرفەتەدا بتوانم ئەم باسە لەگەڵ ئێوە. تاوتوێ بکەم سوپاسیشتان دەکەم ئامادەی ئەم گفتوگۆیە بوون.

 

 یۆڤال نوح هەراری:- منیش خۆشحاڵم کە لێرەم. پێموایە گەر مێژووناسان و فەیلەسوفان نەتوانن تێکەڵی پرسە هەنووکەییەکانی تەکنەلۆژیا و داهاتووی

 مرۆڤایەتی بن، کاری خۆیان بەباشی نەکردووە. چونکە کاری ئێمە تەنیا ئەوە نییە ئیش لەسەر ڕووداوەکانی ناو مێژوو بکەین و تۆماریان بکەین. خەڵکانی ناو

 ئەم ڕووداوانەی مێژوو هەموویان مردوون، ئەم کارەی ئێمەیان بەلاوە گرینگ نییە. پرسیارە گرینگ و واقیعیەکەی پێویستە گەڵاڵە بکرێ ئەوەیە، چی بەسەر  ئێمەو مرۆڤەکانی داهاتوودا دێت؟  

 

 مار ک زۆکەبێرگ  :لەگەڵ باسکردنی ئەمە، گەیشتینە بابەتی گفتوگۆکەمان و

 دەتوانین لێرەوە دەست پێبکەین. دەمەوێت بەو پرسیارە دەست پێبکەم، ئایا لەگەڵ

ئەو هەموو تەکنەلۆژیا و پێشکەوتنانەی تا ئێستا بەدەستهاتوون، خەڵکی زیاتر لە یەک نزیکدەبنەوە و پەیوەندی درووستدەکەن، یاخود بەرەو پارچەپارچەبوون و لێکجیابوون دەچن؟ تامەزرۆیی زانینی بیرکردنەوەی تۆم لەسەر ئەم پرسە.

 

 

 یۆڤال نوح هەراری:- گەر سەیری مەودای دوورودرێژی مێژوو بکەیت، دەبینیت مرۆڤایەتی بەردەوام بەرەو ئەوە چووە پەیوەندیی نێوانیان زیاتر بێت و زیاتر لەگەڵ

 یەکدا بەستراوبن. هەزاران ساڵ لەمەوبەر هەسارەی زەوی وەک کاکێشانێک (گالاکسیەک) وابوو، کۆمەڵێک جیهانی جیاوازی تێدابوو بێ ئەوەی هیچ

 پەیوەندییەک لەنێوانیاندا هەبێت. قۆناغ دوای قۆناغ پەیوەندیی نێوانیان درووست بوو و بەهێزبوو. تاوەکو گەیشتینە ئەمڕۆ، بۆ یەکەمجار لە مێژوودا، هەموو جیهان بۆتە یەکەیەکی ئابووری و کەلتوریی هاوبەش. بەڵام پەیوەندی هەمووکات بەمانای سازان و هاوئاوازی نایێت، زۆربەی جار ئەو کەسانەی کێشەمان لەگەڵیان هەیە، ئەندامی خێزانەکانمانن یاخود دراوسێ و هاوڕێمانن. بۆیە گرینگە ئێمە ئەوە ڕوونبکەینەوە ئایا باسەکە سەبارەت بە بەیەکەوەبەستنی خەڵکە یان سازاندنی خەڵکە لەگەڵ یەکەدا؟ بەیەکەوەبەستنی خەڵکی سەر بۆ کۆمەڵێ پرس دەکێشێت. بۆ نمونە بنیاتنانی دیوارەکان. بەراستی ناتوانم وێنای ئەوە بکەم چی روودەدات؟ چونکە ئێمە ئەو هەمووە  تەکنەلۆژیایەی نوێی پەیوەندیمان، وەک ئینتەرنێت و ڤێرچوال ڕیالێتی(واقیعى مەجازى) و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پەرەپێداوە. کەچی بنیاتنانی دیوارەکان[4] دەبێتە یەکێک لە گرینگترین و سەرەکیترین بابەتی سیاسی. جا دیواری پاراستن لە ڤایرۆس و هێرشی ئەلیکترۆنیی ناو تەکنەلۆژیای نا، بەڵکو دیواری بەردین. وەک ئەوە وایە

تەکنەلۆژیای سەردەمی بەردین بووبێتە پێشکەوتووترین تەکنۆلۆژیای ئێستا. کەواتە

 چۆن لەم جیهانەی ئێستامان تێبگەین، هەم پێکەوە بەستراوترین سەردەمە و هەمیش زۆرترین دیواری لێ دروستدەکرێت.  

 

مارک زۆکەبێرگ: بەڵێ، بەڵام دەبێ ئەوەشمان لەبەر چاو بێت تەکنەلۆژیا و

 تۆرەکانی پەیوەندی هەلێکی گەورەیان بە مرۆڤەکانی سەدەی بیست داوە تا پرسە

 گرینگ و هەنووکەییەکان بە هەموو جیهان بگەیەنن و هاوکار بن لە بڵاوکردنەوەی

 ئاشتی، بەختەوەری، بەرەوپێش چوونە زانستیەکان...هتد، وە ناساندنی  ئەو ئالانگاریە  گەورانەی ( وەک گۆرانی کەش و هەوا و بڵاوبوونەوەی نەخۆشیە گوێزراوەکان) کە رووبەرووی مرۆڤایەتی دەبنەوە بەهەموو جیهان . بۆ ئەمەش پێویستە جیهان زۆرتر بەیەکەوە بەستراوبێت و خەڵکی زیاتر لێک نزیک بن. مرۆڤیش تەنیا لە کاتێکدا دەتوانێت تێکەڵی ئەوانی دیکە بێت گەر بتوانێت پێویستییە ئابوری و کۆمەڵایەتی و ڕۆحییەکانی دەبین بکات. ئینتەرنێت بواری ئەوەت پێدەدات پەیوەندی لەگەڵ کۆمەڵێک کەسدا  ببەستیت، ئامادەن هاوبەشی بە خولیا و

 شارەزاییەکانیان بکەن و بیبەخشن. خۆشت دەزانی پێشتر ئەو شتە زۆر زەحمەت

 بوو. چونکە پێش ئینتەرنێت خەڵکی بە شێوەیەکی بەرچاو بە شوێنە جوگرافیەکەی بەسترابۆوە. خۆم لە شارۆچکەیەکدا گەورەبووم تەنیا ١٠،٠٠٠ کەسی لێدەژیا چەندان یانە و چاڵاکی جۆرا و جۆری سنورداری لێبوو  دەتتوانی بەشداریان بیت. منیش وەک هەر منداڵێکی ئاسایی خەریکی یاری تۆپی سەبەتە بووم. لەکاتێکدا من نە یاریزان بووم و نە حەزی ئەو یارییەشم هەبوو بەڵکو حەزی ڕاستەقینەی خۆم پرۆگرامکردنی کۆمپیوتەر بوو، کێشەکەش ئەوە بوو هیچ کەسێک لە شارۆچکەکەماندا نەبوو وەک من ئەو خولیایە هەبێت. هیچ کۆمەڵە و یانەیەکی لەم جۆرەشی لێ نەبوو تا بەشداربم. دواناوەندیشم تەواو کرد هیچ شتێکی لەم جۆرە نەبوو، تا ئەو کاتەی چوومە کۆلێژ و توانیم لەوێ کەسانی وەک خۆم بدۆزمەوە. لەگەڵ هاتنی ئینتەرنێت ئەم بارودۆخەش دەستی بە گۆڕان کرد. لە ئێستادا خەڵکی تەنیا بە شوێنی جوگرافیەکەیانەوە نەبەستراونەتەوە، بەڵکو دەتوانن لەسەر ئینتەرنێت لە پەیوەندیدا بن لەگەڵ کەسانی خاوەن خولیای جۆراوجۆر و  سەر بە کەلتور و ناوچەی جۆراوجۆر لە سەرانسەری جیهاندا. گەر ئێستا گەنج ببمەوە، بێگومان خەریکی یاری باسکە نابم بەڵکو لە زووەوە  لەگەڵ  کەسانی خاوەن شارەزایی و خولیای پرۆگرامکردن تێکەڵ دەبم  تۆ گوتت لەگەڵ  گەشەسەندنی  کۆمەڵگای مرۆییمان زیاتر بەرەوە پارچە پارچەبوون دەچین و لە هەستی راستەقینەی کارلێککردن و تێکەڵبوون لەگەڵ کۆمەڵگا بێ بەش دەبین. پێم وایە پارچە پارچەبوون لەلایەک و دۆزینەوەی جۆری کەسایەتی خۆت و حەز و خولیات لە لایەکی تر، دوو  ڕووی هەمان دراون .ئەوەی نیگەرانم دەکا ئەوەیە، ژمارەیەک کەس هەن لە کاروانی سەردەمدا  بەدوا کەوتوونە، تا ئێستا حەز و خولیای راستەقینەی خۆیانیان نەدۆزیوەتەوە، تا ئێستا ئاڕاستەی سەرەکیان لە جیهان

 پەیوەستە بەو کۆمەڵگا و شوێنە جوگرافیەی لێی دەژین. تا ئێستا نەیانتوانیەوە

 ئەو کەسانە بدۆزنەوە کە وەک ئەمان هەمان حەز و خولیایان هەیە. لەگەڵ بەرەوپێش چوونی جیهان خەڵکانێکی زۆر هەن لەم نێوەندەدا رێگای خۆیان وون کردووە. هەڵبەتە ئەمەی باسی دەکەم لە  ڕووی  کۆمەڵایەتییەوەیە، دەتوانی هەمان شت لە لایەنی ئابووری بە جیهانیبوونیشەوە بدۆزیتەوە.

 

 یۆڤال نوح هەراری:- سەبارەت بە پرسە  کۆمەڵایەتیەکان، کۆمەڵگای ئۆنڵاین سەرەرای جوانی و سەرنجراکێشیەکەی تا ئێستا نەیتوانیوە شوێنی کۆمەڵگای

ڕاستەقینە بگرێتەوە.

 

مارک زۆکەبێرگ:-  بەدڵنیایەوە ڕاست دەکەیت.

 

 یۆڤال نوح هەراری:- شتانێکی زۆر هەن، تۆ دەتوانی تەنها بە جەستەت و لەگەڵ

 هاوڕێکانی ناو جیهانی راستەقینە ئەنجامیان بدەیت. ڕاستە تۆ دەتوانی لە رێگای بیرو زەینەوە بە جیهاندا گەشت بکەت بەهۆی ئینتەرنێتەوە، بەڵام ناتوانی لە ڕێگای جەستەتەوە ئەو شتە ئەنجام بدەیت. پرسیار گەلێکی زۆر هەن سەبارەت  بە زیان و سوودەکانی ئینتەرنێت، یەکێ لە تایبەتمەندییەکانی ئینتەرنێت ئەوەیە  هەر  کەسێکت  لەوێدا بە دڵ نەبێت دەتوانی لە هاوڕێیەتیت لایبدەی، بەڵام گەر دراوسێیەکت بە دڵ  نەبێت لە جیهانی راستەقینەدا، ناتوانی لە دراوسێیەتی لایبدەیت. راستە هەندێک کەس دەتوانن بگوازنەوە بۆ شوێنێکی دیکە، بەڵام زۆربەی خەڵکی ناتوانن ئەم شتە بکەن و دراوسێیەکەیان هەر لەوێیە .عەقلیەتی نەریتی کۆمەڵگاکانیش دەلێ، پێویستە فێربیت چۆن لەگەڵ ئەو کەسانەدا هەڵبکەیت کە خۆشیت لێیان نایێت، بۆ ئەم مەبەستەش پێویستیت بە فێربوونی رێکارە کۆمەڵایەتیەکان هەیە لە کۆمەڵگادا گومان لەوەدا نییە ئینتەرنێت شتی سەرنج راکێشی تێدایە. بەڵام هەلی  ئەوەمان پێنادات ئەزموونی یەنجامدانی ئەو شتە گران و گرینگانە بکەین.

 

 مارک زۆکەبێرگ:-لەڕاستیدا نامەوێت بڵێم ئینتەرنێت دەتوانێ شوێنی هەموو

 شتێکی جیهانی ڕاستەقینە بگرێتەوە. باشترین تۆڕ و بەرنامە ئەوانەن هاوسەنگی

 لەنێوان مەودای بەسەربردنی کات لەسەر ئینتەرنێت و دەرەوەی ئینتەرنێت ڕادەگرن، خەڵکی بەیەک دەناسێنن، تا لە دونیای ڕاستەقینەدا بەیەکەوە کاربکەن و لە چاڵاکیدا بن. چونکە لە دونیای ڕاستیدا، توانای دۆزینەوەی خەڵک و

 کۆکردنەوەیان سنوردارە، بەتایبەت تر گەر کەسانێکی سەر بە بوارێکی دیاریکراو بن ژمارەیان کەم بێت لە جیهاندا.هەر بۆ نمونە لە چاڵاکیەکانی پاککردنەوەی

 ژینگەدا، ئەو کەسانەی خولیای ئەنجامدانی ئەو چاڵاکیەیان هەیە دەتوانن لە ڕێی

 ئینتەرنێتەوە کۆببنەوە و یە ک بناسن، کاتێک دابنێن تا هەموو لە دونیای ڕاستیدا

کۆببنەوە، کەنار دەریا یاخود ناو شار پاکبکەنەوە. یاخود کەسێک بەهۆی ئەرکی

 سەربازی یان هەر پیشەیەکی تر ناچارە زوو زوو شوێنی نیشتەجێبوونی بگۆرێت و

 بچیتە شارێک و ناوچەیەکی دیکە، ئەو ماوەی لەم شارەدایە ئینتەرنێت هەلێکی باشە

 بۆی تاوەکو گروپ و کۆمەڵە دڵخوازەکانی لەم  ناوچەیە نوێیە بدۆزێتەوە، تێکەڵ بە

 هاوبیر و هاوخولیا و هاوپیشەکانی لەم ناوچە تازەیەدا بێت .پێم وایە ئەمەش شتێکی زۆر گرینگە کە  ئینتەرنێت دابینی دەکات

 

 

 

یۆڤال نوح هەراری :ئەو پرسیارە گرینگەی  پێویستە رووبەڕووی بەڕێوەبەرانی

 تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی وەک فەیسبووک بکرێتەوە ئەوەیە، ئایا مەبەستتان لە

 بەیەکەوە بەستنی خەڵکی لەسەر ئینتەرنێت ئەوەیە  دوای ئەوەی کۆمەڵە کەسێک یەکیان لەسەر ئینتەرنێت ناسی، پاش ئەوە راستەوخۆ شاشەی ئامێرە ئەلیکترۆنەکان بەجی بێلن و دەست بە یاری و کۆکردنەوەی خاشاک و پیسی بکەن یاخود ئامانجتان

 ئەوەیە خەڵکی زۆرترین کات بەدیار شاشەکانەوە بهێڵنەوە؟ چونکە خاڵە گرینگ و

 بنچینەیەکە لێرەدایە، و لێرە بەدیار دەکەوی ئایا ئینتەرنێت خەڵک بەیەکەوە دەبەستێتەوە، یاخود کۆمەڵکا پارچە پارچەدەکات؟

 

 

مارک زۆکەبێرگ:-  منیش پێم وایە لەم خاڵەدا ئێوە ڕاستدەکەن، ئێمە بە داهێنانی تۆرە کۆمەڵایەتیەکان، مەبەستمان بوو پەرە بە پەیوەندی و کارلێکە کۆمەڵایەتیە

 مانادارەکان بدەین. گومانیشی تێدا نییە مانادارترین کارلێکی کۆمەڵایەتی گەر هەبێت ئەوانەن لە جیهانی راستی و دەرەوەی ئینتەرنێتدا هەن. هەر کاتێک خەریکی دروستکردنی خزمەتگوزاریە ک بیت، هەمیشە ئەو پرسیارە ڕووبەرووت دەبێتەوە

 ئایا چۆن لەنێوان جیهانی ڕاستەقینە و ئینتەرنێت هاوسەنگی ڕادەگریت، هەرچەندە  ماناداری کارلێک و پەیوەندیەکان  لەسەر کەسەکان راوەستاوە و لای  هەر کەسەو نە جۆرێکە. یەکێک لە پرسیارە گرینگەکان ئەوەیە، ئەو جیهانەی بنیاتی دەنێین تا چەند لە ڕووی  کلتوریەوە دەوڵەمەندە، ئەو جیهانگیریەی  تەکنەلۆژیا دەیهێنێتە کایەوە تا چەند دەتوانێ کلتورەکان کۆ بکاتەوە، دەتوانێ لەناویدا هەموو خەڵکی سەرەرای جیاوازی کلتوریان بەیەکەوە ببەستێتەوە .وەک ئەوەی باسیشت

 کرد لە ساتێکی بێ هاوتای مێژووییدا دەژین، لە هیچ سەردەمێکی  دیکە کەس نەبووە بە جلی ئاسایی خۆیەوە بچێتە شوێن و وڵاتێکی دیکە و کەس  بە جل و

 بەرگیا نەزانێ خەڵکی ئەم شوێنە نییە، لە کاتێکدا ٢٠٠ یان ٣٠٠ ساڵ لەمەوبەر وا نەبوو، خەڵک وەک یەک لە هەموو جیهاندا جلیان لەبەر نەدەکرد، رێبوارێک لە

 وڵاتێکی تاراوگەدا بە ئاسانی بە جل و بەرگەکەیدا دەناسرایەوە. لەم سۆنگەیەوە

 دەتوانین کلتور و نەریتێکی هاوبە ش لە سەرانسەری دونیادا بدۆزینەوە کە لە ناو خەڵکیدا دروست بووە. پرسیارە جەوهەریەکەش لێرەدا ئەوەیە، لەسەر ئەوکلتور و نەریت و بەها هاوبەش و یەکگرتووە چی بونیات بنێین؟

 پێم وایە دروست بوونی ئەم کلتورە هاوبەشە هەلی زۆر دەخاتە بەردەستی خەڵکی،  

 بەوەی  بتوانن چاڵاکیە دڵخوازەکانیان و ئەو کەسانەی وەک ئەمان هەمان حەز و

 خولیایان هەیە لە چەندەها کولتور و کۆمەڵگای جیاواز لە سەرانسەری جیهان

 بدۆزنەوە. گەر سەیری نمونەکەی من بکەی وەک لە پێشتر باسم کرد  یانە و

 کۆمەڵەکانی باسکە تەنیا لە شارۆچکەکەی ئێمە نەبوون، بەڵکو لە زۆربەی شارۆچکەکاندا هەبوون، وەک چۆن باسکە وەک هەڵبژاردە پێویستە لە هەموو

 شوێنەکان هەبێت تاوەکو ئارەزوومەندانی هەڵی بژێرن بەهەمان شێوە پێویستە

 بوارەکانی دیکەی وەک هونەر،مێژوو،پرۆگرامینگی کۆمپیوتەر..هتد وەک هەڵبژاردەی بەردەست لە هەموو  شوێنێکدا هەبن، گەرچی لە شوێنێکی دیاریکراو

 دەکرێ خەڵکانێکی زۆر کەم  ئارەزووموندی ئەو شتە بن، بەڵام لەسەر ئاستە جیهانیەکەی خەڵکانێکی زۆر لە دە وری ئەو شتە کۆ دەبنەوە و  کۆمەلەیە ک پێکدێنن. لەوانەیە لە شارۆچکەیەکی ١٠،٠٠٠ کەسیدا تەنیا یە ک کەس ئارەزوومەندنی یە ک لە بوارەکان بێت. ئەم کەسە تەنیا لەرێی ئینتەرنێتەوە دەتوانێ لە شوێنی خۆیەوە پەیوەندی بە کۆمەڵەوە ئارەزوومەندانی ئەو بوارە بکات. پێویست ناکات هەموومان .خەریکی باسکە یاخود کەنیسە بین، لەم رووەوە دەکرێ ئینتەرنێت بە هۆکارێکی پارچە پارچەبوونی کۆمەڵگا دابنرێت بەوەی هەموومان بە هەمان شتە و خەریک نابین و هەر یەکە و بە شتێکەوە خەریک دەبین، ئەمەش دەرخەری دەوڵەمەندیەتی ئەو کۆمەڵگا و کلتورە. نوێیەیە کە ئینتەرنێت گەیاندویەتیە هەموو شوێنێک

 

 یۆڤال نوح هەراری: هیچ کەس ناتوانێت نکۆڵی لە سود و دەوڵەمەندیی کەلتور و کۆمەڵگایە ک بکات کە زۆرترین هەڵبژاردە دەخاتە ژێر دەستی ئەندامەکانی. پرسیارە جەوهەرییەکە لێرەدا ئەوەیە، چۆن  دەتوانی یەکبونێکی کۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی وڵاتێک یاخود تەنانەت لەسەرئاستی جیهان درووستبکەیت بۆ  بەرەنگاربوونەوەی ئەو قەیرانانەی رووبەڕووی مرۆڤایەتی دەبنەوە؟ بۆ نمونە

 پاراستنی ژینگە و زەوی، کە تەنها بە وڵاتێک و چەند لایەنێک ناکرێت ، بەڵکو پێویستی بە هاریکاری هەموو وڵاتان هەیە، پێویستە هەموو مرۆڤایەتی بە هەرەوەزی بەیەکەوە رووبەرووی  ببنەوە. هەندێک قەیرانیشمان هەن تەکنەلۆژیا لێی بەرپرسە وەک خراپ بەكارهێنانی زیرەکی دەستکرد. پێویستمان بە میکانیزمێکە کە هاریکارییەکی جیهانی بهێنێتە کایەوە تاوەکو بتوانین لە رێگەیەوە ڕوبەڕووی ئەو قەیرانانە ببینەوە. بۆ نمونە چۆن بتوانین رێگری لە پڕچەککردنی سوپاکانی جیهان بە تەکنەلۆژیای زیرەکی دەستکرد بکەین؟ وا بکەین وڵاتانی جیهان دەستیان بە چەکە ئۆتۆماتیکی و خودکارەکان و ڕۆبۆتە کوژەرەکان نەگات، ئینتەرنێت و تۆرە کۆمەڵایەتیەکان نەکەنە چەک و مەیدانی جەنگ. تاوەکو هاریکارییەکی جیهانیشمان نەبێت ناتوانین رووبەڕووی ئەم مەترسیانە ببینەوە. چونکە هەموو وڵاتێک دەڵێت: ئێمە نامانەوێت ڕۆبۆتە کوژەرەکان درووستبکەین، ئەمە بیرۆکەیەکی خراپە. بەڵام ناشتوانین

 ڕێگە بە دوژمن و بەرامبەرەکانیشمان بدەین پێش ئێمە دەستیان پێی بگات، بۆیە پێویستە ئێمە یەکەمجار پێی بگەین، بەم شێوەیە پێشبرکێیەکە لە دەستخستنی بەردەوام دەبێت. بەهەمان شێوە گەر سەیری ئەو قەیرانانە بکەین کە  زیرەکی دەستکرد و

 سیستەمی خودکار  بەسەر بازاری کار و ئابوریدا دەیهێنن،  دەبینین  لە داهاتوودا

 هەلی کار بەیەکسانی بەسەر پارچەکانی جیهان و خەڵکی دابەش نابن. سەرمایەکی

 گەورە لە چەند بەشێکی جیهاندا کۆدەبێتەوە و بەشەکانی دیکەی جیهان لێی بێبەش

 دەبن .ئەو وڵاتانەشی لێی بێ بەش دەبن توشی  قەیران و ئیفلاسێکی تەواوی دارایی

 دەبن. یە ک دونیا هەلی کاری نوێ بۆ ئەندازیارێکی سۆفتوێر و پرۆگرامسازی

 ئینتەرنێت لە کالیفۆڕنیا بەردەست دەبێت، بەڵام هیچ کارێک بۆ کرێکارێکی یەمەنی

 یاخود شوفێرێکی تراکتۆر لە هیندۆراس یان مەکسیکۆ نامێنێت. باشە ئەوان چی

 بکەن؟ پێویستە هەوڵی جددی بدەین بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەم کارەساتانە، تۆڕی

  گەورەی پاراستنی جیهانی دروستبکەین، تاوەکو مرۆڤەکان لە تاسانی قەیرانی

 زیرەکی دەستکرد  بپارێزین. گەرنا توشی دروستبوونی بارێکی نا یەکسانی ئابووری وا دەبینەوە لە مێژوودا رووینەداوە. تەنانەت خراپتر لەوەی لە  شۆڕشی

 پیشەسازیش ڕوویدا، کاتێک هەندێک وڵات دەستیان بە پیشەسازی کرد و زۆربەی

 وڵاتانیش بەم پێشەسازییە نەگەیشتبوون . ئەو کەمینەیەی لە  ڕێگای پیشەسازییەوە دەوڵەمەندبوو و هێزی پەیداکرد، هەوڵی داگیرکردن و ژێردەستەکردنی هەموو ئەوانەی دیکەی دا. دووبارە ئەو پرسیارە دەکەمەوە، چۆن دەتوانین هاریکاریەکی جیهانی  دروستبکەین تاوەکو لە رێگەیەوە بتوانین لەوە دڵنیا بین هەموو ئەو سوودانەی لەڕێگەی زیرەکی دەستکرد و سیستەمە خودکارەکانەوە بەدەست دێن تەنیا بۆکالیفۆرنیا و چینی رۆژهەڵات  ناچن و تەواوی جیهانیش لە دواوە جێ نامێنن؟

 

مارک زۆکەبێرگ:-  سەبارەت بە کێشەی زیرەکی دەستکرد  و کاریگەری لەسەر

داهاتووی ئابووری و جیۆپۆلۆتیکی جیهان، پرسێکی گرینگە و ناکرێ نکۆلی

 لێبکرێ، بەڵام با جارێ لەوە بگەڕێین و وەڵامی ئەو پرسیارەت بدەینەوە، چۆن

 دەتوانین هاریکارییەکی جیهانی بهێنینە کایەوە تاوەکو بتوانین سوود لەو هەلە

 گەورانە ببینین کە دێنە پێشەوە و ڕێگری لە قەیران و کارەساتە جیهانیەکان بگرین و بە ووردی بیان ناسێنین؟ ئەو هەوڵەش نابێت تەنیا لە ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانەکاندا خۆی ببینێتەوە، بەڵکو دەبێت لە هەوڵەکانی دیکەی وەک بڵاوکردنەوەی خۆشگوزەرانی و ئاشتی و ئازادی و مافەکانی  مرۆڤ بە تەواوی جیهانیشدا خۆی ببینێتەوە، ئەمەش بە بەیەکەوەبەستنی جیهان و پەیوەندیان بەدەست دێت. ئەم بیست ساڵەی ڕابردوو کاری زۆرمان لەسەر ئینتەرنێت کردووە، کارمان لەسەر

 بازرگانی جیهانی و لێشاوی زانیاری جیهانی کردووە، خەڵکیمان هەموو بەیەکەوە

 بەستۆتەوە، پێم وایە سەرەڕای کارکردن  لەسەر ئەم بە جیهانی کردنە، نابێت

 چاڵاکی و شتە ناوچەییەکانمان لەبیر بچێت، چونکە لەوانەیە خەڵکی وا هەست

 بکەن ئەو شتانە ئەوان ناگرێتەوە یاخود ناتوانن لە ماڵەوە ئەنجامیان بدەن یان

 گرینگی بۆ ئەمان نییە لە ناوچەکەی خۆی، لەو کاتەشدا لە ڕووی سیاسیەوە پاڵپشتی

و پشتیوانی هاریکارە جیهانییەکان ناکەن . هەر وەک لە  پێشتریش باسمان کرد

 هەندێک لە خەڵکی توانیویانە ئەو کۆمەڵانە بدۆزنەوە کە لە هەمان بواری ئەو

 کاردەکەن، بەڵام