A+    A-
(1,503) جار خوێندراوەتەوە

پرسیار دەربارەی تەڵیسم ­و جادووی ئایین ­و ئایدیاکان*

 

 

 

دانیال دێنیت

و. وريا ئەحمەد

 

 

 

١

فەلسەفە پرسیارگەلێکە، پێدەچێت هەرگیز وەڵام نەدرێنەوە. ئایین وەڵامێکە، ڕەنگە هیچ­کات پرسیارێکی دەرهەق نەخرابێتەڕوو...

من فەیلەسووفم، بایۆلۆژیست، ئەنترۆپۆلۆژیست، کۆمەڵناس یان مێژووناس­ نیم. ئێمەی فەیلەسووفان، هێندەی دەزانین پرسیار­بکەین، هێندە نازانین وەڵام­بدەینەوە. دەشێت لەڕوانگەی هەندێک­ کەس، ئەمە وەک ملدانێکی گاڵتەجاڕانە بۆ بێ­هوودەیی، بێتەئەژماردن. ''تەماشای ئەم بەزمە بکەن، ئەو کابرایە دێژێت پسپۆڕییەکەی، پرسیارکردنە، نەوەک وەڵامدانەوە، چ کارێکی پەست و دزێو! دەترسین لە بەرانبەر ئەم کارەدا، مووچەشی بدرێتێ!''.

 

 

٢

زانست وەک ئەو کەسە زۆربڵێ­و دەم­نەوەستاوە وایە، کە بە گێڕانەوەی کۆتایی فیلمەکە، ئەفسوون­و جادووی فیلمەکە بەتاڵ دەکاتەوە.

 

 

٣

چ پێشهاتێک لە دۆخی ڕووداندایە؟

لە چەمەنزارێکدا بۆ مێروولەیەک دەڕوانیت، بەتەرزێکی تاقەتپڕوکێن بەسەر گەڵایەکدا هەڵدەگەڕێت­و هەڵدەگەڕێت، دواتر دەکەوێتە خوارەوە، چەشنی سیزیف­و بەردەکەی، مێروولەکەش دیسان تێهەڵدەچێتەوە­و دووبارە بەسەر گەڵاکەدا هەڵدەگەڕێتەسەرێ. بۆچی مێروولە وا دەکات؟ لەم کارە پڕوکێنەرەدا، چ­سوود­و قازانجێکی گیردەبێت؟ وا­دیارە پرسیارەکەمان هەڵەیە. مێروولەکە لەم کارەدا، هیچ سوود­و قازانجێکی بایۆلۆژی بەنسیب نابێت. واتە مێروولەکە لەم کارەدا بەدوای ئەوەوە نییە بەشێوازێکی باشتر قەڵەمڕەوەکەی بخاتە ژێر چاودێرییەوە، یان بەدوای خوردوخۆراک­دا کنەوپشکنین بکات، یاخۆ خۆی بۆ ڕەگەزی بەرانبەر بسەلمێنێت. (کەواتە بۆچی وا دەکات؟)، مێشکی ئەم مێروولەیە لەلایەن مشەخۆری جۆری  دیکرۆسلێووم دێندریتیکووم(Dicrocelium dendriticum)ەوە کۆنترۆڵکراوە. ئەم وردە زیندەوەرە مشەخۆرە، کە مێشکی مێروولە وەک خانەخوێ بەکاردەهێنێت، نیازی­وایە لەم ڕێگەیەوە خۆی بگەیەنێتە ناو ورگی مەڕێک یان مانگایەک، تاوەکو لەوێدا سووڕی زاوزێی خۆی تەواوبکات. ئەم کرمە مشەخۆرە گچکەیەی ناو مێشک، هۆکاری بزوێنەری مێروولەکەیە بەرەو جێگایەک، کە بشێت سوودی بۆ ڕەچەڵەکی خۆی، نەوەک خێزانی مێروولەکە، هەبێت. ئەمە دیاردەیەکی دەگمەن و ناوازە نییە. لە سرووشتدا، بەزۆری­و بەشێوازی جۆراوجۆر، بەر ئەم جۆرە دیاردەیە دەکەوین. چەندان جۆری کرم­و مشەخۆری کاریگەر، ماسییەکان و مشکەکان و جۆرەکانی تری گیانداران، وەک خانەخوێ بەکاردەهێنن. ئەم میوانە ناوەختە بەلاشخۆرانە، دەبن بە هۆکاری ئەوەی، خانەخوێکانیان، بەشێوازێکی ناباو­ و دوور لەچاوەڕوانی ڕەوتار بکەن­و تەنانەت دژبە خۆیان بجوڵێنەوە­و خۆیان بەرەو خەرەندی لەناوبردن ببەن. هەموو ئەمانەش بە سوودی مشەخۆرەکە، نەوەک خانەخوێکە، دەشکێتەوە.

ئایا هاوشێوەی ئەم دیاردەیە لە ناو گرۆی ئادەمیزاد­دا ڕوودەدات؟ ڕاستی ئەوەیە، بەڵێ. زۆرجار بەر ئەو مرۆڤانە کەوتووین، کە بەرژەوەندییە کەسییەکانی خۆیان، تەندروستی­و ئیمکانی خستنەوەی وەچە دەخەنەلاوە­و، سەراپای ژیانیان تەرخاندەکەن بۆ پێشخستنی بەرژەوەندیی ئەو ئایدیایەی، لەناو مێشکیان­دا چێنراوە. ئیسلام، وەک دەستەواژەیەکی عەرەبی، بەمانای "سەر سپاردن" و "تەسلیمبوون" دێت، ژیانی هەر موسوڵمانێکی باش، خۆی لە خۆیدا بەڵگەیەکە بۆ سەلماندنی ئەمە، ئاخر موسوڵمانی باش لەڕۆژێکدا پێنج­جاران نوێژ دەخوێنێت، خێر دەکات، لەمانگی ڕەمەزاندا بەڕۆژوو دەبێت­و لەوەرزی حەجدا، دەچێتە زیارەتی کەعبە، هەموو ئەمانەش لەپێناو "اللە"­و موحەممەدی پەیامبەریدایە. بێگومان مەسیحییەکان­و جووەکانیش هەر بەم جۆرە دەجوڵێنەوەو، ژیانی خۆیان لەپێناو بڵاوکردنەوەی وتەی خودا، قوربانیدانی گەورە، ئازارکێشانی دلێرانە و گیانبازی­دا، دادەنێن. هەموو ئەمانە، لەپێناو تەنیا ئایدیایەکدایە و هیچی تر. سیخییەکان، هیندۆسەکان­و بودییەکانیش لەم یاسایە بەدەر نین. لەبیرتان نەچێت، چەند هەزار ئادەمیزادی هیومانیستی سیکۆلاریش، ژیانی خۆیان لەپێناو دیمۆکراسی، یان دادپەروەری، یاخۆ تەنیا لەپێناو هەقیقەتێک­دا، دەکەن بەقوربانی. زۆرن ئەو ئایدیایانەی، تاکەکان لەپێناویان­دا، گیان دەبەخشن.

ئەم تایبەتمەندییەی ئێمە، ئەوەی ژیانمان بۆ شتێک تەرخان­دەکەین، کە لە بەختەوەری­و خۆشگوزەرانیی خۆمان یان لە جەبری بایۆلۆژیی خستنەوەی وەچە بەگرنگتری دەزانین، ئێمەی لەهەموو گیاندارانی­تر جیاکردۆتەوە. ورچێکی دایکانە، دلێرانە بەرگری لە خواردنەکەی خۆی دەکات، بوێرانە بێچووەکانی خۆی یان لانە­و­خانەی خۆی دەپارێزێت، لێ وا دەردەکەوێت ئادەمیزادەکان هێندەی بەهۆی بەرگری­کردن لە دەق­و شوێنە پیرۆزەکان گیانیان لەدەستداوە، هێندە بەهۆی بەرگری­کردن لە کۆگاکانی ماددەی خۆراک، منداڵەکانیان یان خانووەکانیان، گیانیان لەدەستنەداوە.

هاوشێوەی گیاندارانی­تر، ئێمەش خاوەنی غەریزەی وەچەخستنەوەین، ئەم غەریزەیە، وەک ئامانجێکی سرووشتی لە ناوەوەی ئێمەدا چێنراوە، لەپێناو گەیشتن بەم ئامانجەدا، هەرچییەکمان لەدەست­بێت، دەیکەین، وەلێ هاوزەمان ڕستێک ڕێوڕەسم­و سرووتی تایبەتیشمان هەیە. ئێمە خاوەنی ئەو بەهرەیەین، چوارچێوەکانی جەبری جێنەتیکیی تێپەڕێنین. ئەم ڕاستییە، ئێمەی جیاواز بەبارهێناوە، لێ هێشتا وەک ڕاستییەکی بایۆلۆژی ئەژماردەکرێت، بەجۆرێک کە لە چنگی زانستی سرووشتیی ڕزگاری نابێت­و دەرئەنجام، ئەم بابەتە پێویستی بەوەیە، لەڕێگەی زانستی سرووشتییەوە ڕوونبکرێتەوە. چۆنچۆنی تەنیا یەک جۆر­و ڕەگەز، کە ئەویش هۆمۆسایپینسەکانن، لەژیانی خۆیاندا خاوەندارییەتی لەم جۆرە ڕوانینە دەکەن؟

ئەوە دوورە لەچاوەڕوانیی ئێمە، کە کەسێک بڵێت گرنگترین شت لەژیاندا، هەبوونی وەچەی زیاترە لەچاو نەیاران­دا، وەلێ هەر ئەم بابەتە بۆ هەرچەشنە گیاندارێکی کێوی، وەک پێشمەرجی باڵاترین پلەی سەرکەوتن دێتەئەژمار. ئەوان هەر ئاژەڵن­و تەواو، لەوە زیاتریان لێ چاوەڕوان ناکرێت. دەشێت لەناو گرۆی گیانداران­دا، حاڵەتێکی دەگمەن­و سەیر بوونی هەبێت: سەگ! داخۆ "باشترین دۆستی مرۆڤ"، واتە سەگ، ناتوانێت جۆرە وەفادارییەک بنوێنێت، شیاوی چاولێکەری بێت؟ ئایا سەگ، لەکاتی پێویستی­و لەپێناو پاراستنی خاوەنەکەیدا، نامرێت؟ بەڵێ، سەگەکانیش هاوشێوەی مرۆڤەکان، گیان­و ژیانی خۆیان، لەپێناو شتانێکی بەدەر لەنیازی بایۆلۆژیا، دەخەنە مەترسییەوە. ئەمەش بەڕێکەوت نییە، کە ئەم تایبەتمەندییە جێگا­ستایشە، لە جۆر و ڕەگەزێکی ماڵی­کراو­دا بەبارهاتووە. سەگەکانی ئەمڕۆ، وەچە­و توخمی ئەو سەگانەن، پێشینانی ئێمە گەلەک خۆشیان­ویستوون­و ستایشیان­کردوون. پێشینانمان، تەنانەت ئەو ئامانجەیان لەبەرچاو نەگرتووە، کە ڕۆژێک لە ڕۆژان سەگەکان فێری وەفاداری بکەن، وەلێ سەرکەوتووانە ئەم کارەیان ڕاپەڕاند ­و باشترین بوونەوەرێکیان لەناو گرۆی گیانداراندا، پەروەردەکرد. داخۆ ئێمەش لەنواندنی وەفا­و دڵسۆزی بۆ خودا، بەشێوەیەکی ناخودئاگایانە لاسایی ئەم نمونەی وەفادارییە نیسبەت­بە ئاغا و سەروەر، دەکەینەوە؟ ئایا ئێمە لەوێناکردنی خۆمان­دا، سەگ بە نموونە وەردەگرین؟ پێ­دەچێت وابێت. سەگەکان وەفا­و دڵسۆزی بۆ ئادەمیزاد دەنوێنن، چونکە لە پێشینانەوە بۆیان ماوەتەوە. وەلێ وەفا­و دڵسۆزی ئێمە بۆ خودا، لەکوێ سەرچاوەی گرتووە؟   

بەراوردەکەی سەرەتا، لەنێوان ئەو کرمە مشەخۆرەی، مێشکی مێروولە داگیردەکات و ئایدیاکان، کە مێشکی مرۆڤ داگیردەکەن، پێ­دەچێت وەک کارێکی دوور لەچاوەڕوانی و هەڵاساز دابنرێت. ئاخر گوایە بە پێچەوانەی کرمەکانەوە، ئایدیاکان زیندوو­نین­و مێشک داگیرناکەن، ئایدیاکان بەرهەمی خودی زەینن. ئایدیاکان نازیندوون، ناتوانن ببینن کە بەرەو کوێ ملدەنێن، تەنانەت ئەگەر توانای بینینیشیان هەبووایە، دەست­و­پێ­و سەریان نییە، تاوەکو فەرمان بەسەر مێشکی خانەخوێکانیان­دا بکەن. ڕاستە، وەلێ خۆ کرمی  مشەخۆری (دیکرۆسلێووم دێندریتیکووم)یش بوونەوەرێکی هۆشیارو بەئاگا نییە، هەر بەڕاستی هێندەی گێزەرێکیش هۆشیار نییە، تەنانەت مێشکیشی نییە. هەموو چانس­و بەختێکی ئەم گیاندارە مشەخۆرە ئەوەیە، خاوەنی چەند تایبەتمەندییەکە، بەهۆیانەوە دەتوانێت مێشکی مێروولە وەک خانەخوێ بەکاربهێنێت­و سواری ملی مێروولە ببێت­و لەبەرژوەندی خۆی ئاڕاستەی­بکات. (ئەم تایبەتمەندییانە، هاوشێوەی ئەو نەخش­و­نیگارەی سەر باڵی پەپوولەکانە، کە شێوەی چاوێک دەنوێنێتەوە. هەندێک­جار باڵندە ڕاوچییەکان بەهۆی ئەم نەخش­و­نیگارەوە، دووچاری وەهم­زەدەیی دەبن­و وا هەستدەکەن گیاندارێکی زەبەلاح سەیریان دەکات. باڵندەکان لەم نەخش­و­نیگارە دەترسن­و پەپوولەکان لێی­سوودمەند دەبن، وەلێ ئەم نەخش­و­نیگارە هیچ هۆش­و ئاگاییەکی نییە). ئایدیایەکی بێ­گیان، ئەگەر بە درووستی دیزاین کرابێت، بێ­ئەوەی خۆی ئاگای لێ­بێت، دەشێت کاریگەریی باش بەسەر مێشکەوە بەجێ­بهێڵێت. ئەگەر کاریگەریی باش­و بەسوود بەجێ بهێڵێت، پێ­دەچێت گەشە­و بووژانەوەی زیاتر بەخۆوە ببینێت، ئەم گەشە­و بووژانەوەیەش، بۆ هێڵکاریی ڕاست­و درووستی دیزاینەکەی سەرەتای دەگەڕێتەوە.  

بەراوردی کرمی مشەخۆری (دیکرۆسلێووم دێندریتیکووم) بە وتەی خودا، مایەی نیگەرانیە، وەلێ دەبێت ئەو ڕاستیە بڵێین، بەراوردکردنی ئایدیایەک بە گیاندارێک، بابەتێکی تازە نییە. من، دەستنووسێکی دیرۆکییم لەلایە، کە لەسەدەی شانزەیەم لەسەر پێستی (گیاندار)ێک نووسراوەتەوە. ئەم دەستنووسەم نیوسەدە پێش ئێستا، لە کتێب­فرۆشییەکی پاریس پەیداکرد. دەقی ئەم دەستنووسە (کە بەزمانی لاتینییە)، حەکایەتی پەندئامێزی بابای جووتیار(چێنەر) دەگێڕێتەوە(Matthew 13: Semen est verbum Dei; sator autem Christus). لێرەدا وتەی خودا وەک (تۆو)، مەسیحیش وەک جووتیار(چێنەر) وێناکراوە. تۆوەکان لەنێو زەینی ئادەمیزادەکان­دا ڕەگ­دادەکوتن، ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی ئەم ئادەمیزادانە، وتە­و گوفتارەکان، لەئاستێکی بەریندا بڵاوبکەنەوە­و لەبەرانبەردا، هەمان ئەم ئادەمیزادانەی کە بۆ تۆوەکان بوونبە خانەخوێ، ژیانی هەتاهەتاییان پێ دەبەخشرێت(eum qui audit manebit in sternum).

چۆنچۆنی ئایدیاکان لەلایەن زەینەوە دادەهێنرێن؟ پێ­دەچێت لەڕێگەی وەحی­و پەرجووەوە بێت، یانیش پێ­دەچێت بەشێوازێکی سرووشتی بێت. ئایدیاکان لە زەینێکەوە بەرەو زەینێکی تر دەگوازرێنەوە، لەپرۆسەی وەرگێڕانی نێوان زمانەکان­دا، بەسەلامەتی دەرچوون، بەسەر باڵی ئاوازەکان، هێماکان، پەیکەرەکان و سرووتەکانەوە فڕیون، لەگەڵ فۆرم­و شێوەی نائاسایی نێو زەینی کەسانی تایبەت، تێکەڵ­بوون، لەنێو ئەم زەینانەدا پەڕوباڵی تازەیان پێ­بەخشراوە­و ئایدیای تازەیان پێ­ئافرێنراوە. ئەو ئایدیایانەی ڕۆژێک لەڕۆژان ئیلهامیان بە ئەم کەسە تایبەتانە بەخشی، لەنێو گەلان­دا ڕەنگ­و بۆنی نەتەوەییان بەبەرداکرا، وەلێ لەگەڵ ئەمەشدا، تایبەتمەندیی­و هێز­و وزەی تازەشیان بۆ سەربارکرا. پێ­دەچێت هەندێک لە ئایدیا ڕامنەکراوەکان، ئەوی لەسەرەتادا زەینی ئێمەیان داگیرکردبوو، لەدوای خۆیان، وەچە­ئایدیا­و نەوەگەلێکیان بەجێهێشتبێت، کە ئاسان دەستەمۆ­و ماڵی کرابن، هەروەتر، ئێمەش هەوڵمانداوە سەروەر­و ئاغای ئەم وەچە­ئایدیایانە بین، یان لانیکەم جڵەویان­بکەین. ڕەگ­وڕیشەی ئایدیاکانی ئەمڕۆ، چییە؟ پێشینانی ئەو ئایدیا دەستەمۆکراوانەی لەمڕۆدا بەربڵاون، کێن­و چیین؟ بۆچی­و لەکوێوە سەریانهەڵدا؟ ئەو سەروەختەی پێشینانی ئێمە خەیاڵی ئەوەیان کەوتە سەر، کە نەک هەر ئایدیاکان پەروەردە­و بڵاوبکەنەوە، بەڵکوو قەدر­و ڕێزیشیان لێ­بگرن، چۆنچۆنی پرۆسەی "باوەڕهێنان بە باوەڕ" بووبە­هۆی ئەوەی گۆڕان لەماهییەتی ئەم ئایدیا بەربڵاوانەدا بەباربێت؟

ئایدیا گرنگە ئایینییەکان، بەدرێژایی هەزاران­ساڵ­و بەر لە مێژووی نووسراویش، ئێمەی ئادەمیزادیان دیل­و یەخسیر کردبوو، وەلێ ئەم چەردە زەمەنییە لەچاو مێژووی بایۆلۆژیی­دا، مەودایەکی گەلەک کورتە. ئەگەر بمانەوێت وەک دیاردەیەکی سرووشتیی، لەماهییەتی ئایینی ئەمڕۆ تێبگەین، نابێت بە تەنیا ئەوە ببینین، کە ئایین لەمڕۆدا و هەنووکە چۆنە، بەڵکو دەبێت ئەوەش ببینین، کە ئایین لە دوێنێدا چۆن بووە.

 

 

4

شکاندن یان نەشکاندن

زانست وەک ئەو مرۆڤە زۆربڵێ­و دەم­نەوەستاوە وایە، کە بەگێڕانەوەی کۆتایی فیلمەکە، ئەفسوون­و جادووی فیلمەکە بەتاڵ­دەکاتەوە. (نێد فلاندێرس؛ کەسایەتیی کارتۆنی لە ئەنیمەیشنی سیمپسۆن دا).

لە کۆنسێرتێک­دا دانیشتوون، حەپەساو ­و هەناسەلەسینەدا قەتیس­ماو، گوێتان بۆ ئەو ژەنیارانە ڕادێراوە، کە خۆشتان­دەوێن، نەوای میوزیکی دڵڕفێن، باڵتان لێ­دەڕوێنێت­و بەرەو جێگایەکی ترتان دەبات... لەپڕ زەنگی موبایلی کەسێک لێ­دەدات! شکانی تەڵیسم­و بەتاڵبوونەوەی ئەفسوون و جادووی کۆنسێرتەکە. مایەی نەنگە، مایەی شەرمە­و هیچ پاساوێک هەڵناگرێت. ئەو کەسە گەمژە­و بێ­ئاگایە، کۆنسێرتەکەی لێ­تێکدان، ساتێکی گرانبەهای لە­کیسدان، کە هەرگیز ناگەڕێتەوە. شکاندنی ئەفسوون­و تەڵیسمی کەسێک، کارێکی قێزەونە! من نامەوێت ئەو کەسە بم، کە زەنگی موبایلەکەی لێ­دەدات، وەلێ زۆرباش ئاگام لەوەشە، کە بەم نووسینە، لەڕوانگەی زۆر کەس­دا، هەر هەمان ئەو کەسە ڕەزاگرانەم.

کێشەکە لەوەدایە، هەم ئەفسوونی باش هەیە­و هەم ئەفسوونی خراپیش. خۆزگە دەکرا تەنیا لەڕێگەی پەیوەندییەکی تەلەفۆنی­و زەنگی موبایلێکەوە، ناوبڕێک یان ڕاچەنینێک لە­دۆسێ کارەساتبارەکانی وەک دۆسێی جۆنیس تاون(Jonestown) و گوویانا(Guyana) لەساڵی ١٩٧٨ بەدی­بهێنرایە، ئەوەی کە سەرشێتێکی وەک جیم جۆنز(Jim Jones) فەرمانی بە سەدان پەیڕەوکاری ئەفسوونزەدە­و تەڵیسم­کراوی خۆی کرد، خۆیان بکوژن! خۆزگە تەنیا بمانتوانیبایە، ئەو تەڵیسمە بشکێنین، کە بووبەهۆی فریوخواردنی گرووپی ئوم_شینریکیۆ(Aum Shinrikyo)ی ژاپۆنی­و بڵاوکردنەوەی گازی سارین لەناو میترۆی تۆکیۆدا، کە مەرگی دەیان کەس­و برینداربوونی هەزارانی تری لێکەوتەوە! ئەگەر لەمڕۆدا بتوانین ڕێگایەک بۆ شکاندنی ئەو تەڵیسم­و ئەفسوونە بدۆزینەوە، کە بەهۆیەوە هەزاران کوڕ­و­کاڵی موسوڵمان بەرەو قوتابخانە تووندئاژۆکان پەلکێش­دەکرێن، چی­دەبوو! ئەو قوتابخانانەی، لەبری ئەوەی وانەکانی دونیای مۆدێرن، دیمۆکراسیی و مێژوویان تێدا بخوێنرێت، ئەم کوڕ­و­کاڵانە بۆ ژیانێک ئامادەدەکەن، لێوان­لێوە لە­ مەرگ­و شەهیدبوون ! ئەگەر دەکرا، ئەو تەڵیسمە بشکێنین، کە هاووڵاتیانی ئێمە بەوە تەڵقین­دەکات، گوایە لەلایەن خوداوە ڕێگەیان­پێدراوە، کلینیکەکانی لەباربردنی­ منداڵ بتەقێننەوە!

بە تەنیا گرووپە ئایینیەکان­و توندڕەوە سیاسییەکان، ئەفسوونکاران­و جادووگەرانی ئەمڕۆکە نین. وێنای ئەوانە بکەن، دیل­و یەخسیری دەست ماددەی هۆشبەر، قومار، خواردنەوە کحولییەکان یان هەرزەگۆیین. ئەم جۆرە کەسانە، پێویستیان بە زۆرترین بڕ لە کۆمەک­و هاوکاریی بەپەلە هەیە، گومانم­ نییە لەوەی، هیچ­کەس ناخوازێت پەردە­ بەسەر ئەم ئەفسوونزەدە_جادوولێکراوانە­دا بدات­و هاواربکات کە ''تکایە بێدەنگی! تەڵیسمەکە مەشکێنن!''. پێ­دەچێت باشترین ڕێگا، بۆ شکاندنی ئەم تەڵیسمە خراپانە، ئەوە بێت، کە کەسی تەڵیسمکراو بخەینەژێر تەڵیسمی باشی وەک تەڵیسمی خودا یان ئینجیلەوە! دەشێت ئەمە باشترین ڕێگاچارەبێت، ڕەنگە واش نەبێت. دەبێت هەوڵبدەین وەڵامەکە بەدەست­بهێنین. ئەوی­دەم بەدوای وەڵامدا دەگەڕێین، دەبێت لەوە بکۆڵێنەوە، داخۆ ئەگەر بە چەقەنەیەک دەوای دەردی ئەوانە بکەیەن، کە بە کارکردنەوە ئالوودەبوون، دونیا باشتر دەبێت یان نا؟ وەلێ ئەمە بابەتێکی هەڵاسازە. زۆرێک لەوانەی ئالوودەی کارن، بانگەشە بۆ ئەوە دەکەن، کە گوایە ئالوودەبوونی ئەوان نەرێنی­و وێرانکەر نییە، بگرە بۆ کۆمەڵگا و ئازیزانیان بەسوودە، سەربار، ئەم جۆرە کەسانە پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن، لەکۆمەڵگایەکی ئازاد­دا، مافی ئەوەیان هەیە شوێن  هەستی خۆیان بکەون­و خۆیانی پێ­بسپێرن، هەڵبەت تا ئەو جێگەیەی زیان بە ئەوانی تر نەگات. ئەمە پرەنسیپێکی حاشاهەڵنەگرە؛ ئێمە، لە پێگەی ئەوانی­تردا، تا ئەو دەمەی دڵنیابین لەوەی، کە ئەمانە بەنیسبەت ئێمەوە بێ­زیانن، ناتوانین دەست لە کارە تایبەتییەکانیان وەربدەین. لێ کاتێک پرسێکی لەم شێوەیە دێتە­پێشێ، دڵنیابوونەوە، دژوار­و دژوارتر دەبێت.

تاکەکان، وابەستەی زۆر­شت دەبن. هەندێک وا بیردەکەنەوە، ناتوانن بەبێ ڕۆژنامە و بڵاوکراوەی ئازاد، ژیان بەسەربەرن، لەکاتێکدا کەسانی­تر پێیان­وایە بەبێ جگەرە ناتوانن بژین. هەندێک لەو­باوەڕەدان، ژیان بە­بێ میوزیک، وێرانەیە، هەندێکی­تریش ژیانی بێ ئایین، بە شتێکی بێ­نرخ ئەژماردەکەن. ئایا هەموو ئەمانە دەچێتە خانەی ئالوودەبوونەوە؟ یاخۆ ئەمانە نیاز­­و پێداویستی ڕەسەنن­و دەبێت بە­هەرچ نرخێک بووە، بیانپارێزین؟

دواجار، دەبێت دەست بۆ ئەو پرسیارانە بەرین، کە بەدەوری بەها باڵاکاندا هەڵدەسوڕێن، هەڵبەت هیچ لێکۆڵینەوەیەکی بابەتیی، ناتوانێت وەڵامێک بۆ ئەم چەشنە پرسیارانە بخاتەڕوو. لەبەرانبەر ئەمەدا، ئەوەی لەدەستمان­بێت، ئەوەیە کە دابنیشین­و هەموو پێکەوە بیربکەینەوە. ئەم کارە، جۆرە پرۆسەیەکی سیاسیی هاوبەش­و پەروەردەییە لەپێناو قنیات­پێهێنان­دا و، دەتوانین بە نییەت باشییەوە ڕایپەڕێنین. وەلێ بۆ  ڕاپەڕاندنی ئەم کارە، دەبێت سەرەتا ئەوە بزانین، بژاردە­و ئۆپشنەکانی بەردەممان چین­و چۆنن، هەروەتر، دەبێت پێناسەیەکی ڕوون­و­ڕەوان بۆ ئەو بەڵگانەش بخەینەڕوو، کە بۆ سەلماندن یان ڕەتکردنەوەی دیدگا جۆراوجۆرەکانی بەشداربووان، دەهێنرێنەوە. ئەوانەی خۆیان لەبەشداری­کردن دەدزنەوە (ئاخر ئەمانە گوایە هەر زوو وەڵامەکانیان چنگ کەوتووە!)، سەربەو گرووپەن، کە دیدگایان لە دیدگای ئێمە جودایە، ئەمانە خۆیان بەشێکن لە کێشەکە. بۆنموونە، ئەگەر بمانەوێت لەگەڵ ئەم جۆرە کەسانە­، دەربارەی دیاردەی ئال نینۆ(El nino)** و گەرمبوونی زەوی، گفتوگۆبکەین، کارێکی بێ هوودەمان ئەنجامداوە، لێ چ پێیان خۆشبێت یان نا، ئێمە لەوەدا لەسەر هەقین، کە بانگەواز بۆ ئەوە دەکەین، خوێندنەوەیکی جددی­و قووڵ بۆ ئەم بابەتانە بکرێت. پێ­دەچێت ئەم جۆرە کەسانە، ڕۆژێک لەڕۆژان بۆچوونیان بگۆڕێت­و بێنەڕیزی ئێمەوە، تاوەکو کۆمەکمان بکەن، پاشخانی کارکردن­و ڕێوڕەسمی ئەوان باشتر بناسین، وەلێ چ بەم کارە هەستن یاخۆ نا، ئێمە دەبێت هەموو ئەوەی لەبارەیانەوە پێوێستە، بزانین، چونکە ئەمانە هەموو ئەو شتانە دەخەنەبەر مەترسیی، کە بۆ ئێمە گرنگ­و بەبایەخن.

کاتی هاتووە ئایین وەک دیاردەکی سرووشتیی­و وەک بابەتی توێژینەوەیەکی فرەڕەهەند­و چڕوپڕ، بەرباس­بدرێت، هەڵبەت بەهاوکاری باشترین پسپۆڕانی سەر ئەم هەسارەیە. بۆچی؟ ئاخر ئایین بە نیسبەت ئێمەوە، زۆر لەوە گرنگترە، کە لەبارەیەوە وەک نەزانێک بمێنینەوە. ئایین نەک تەنیا کاریگەری بەسەر تەنگەژە و ململانێ کۆمەڵایەتیی، سیاسیی­و ئابوورییەکانی ئێمەوە هەیە، بگرە ئەو مانایەی، کە بۆ ژیانی خۆمان دایدەتاشین، لەژێر کاریگەری ئایین­دایە. بۆ زۆرینەی تاکەکان، ڕەنگە بۆ بەشی هەرە زۆری دانیشتوانی گۆی زەوی، هیچ شتێک هێندەی ئایین گرنگ­و بەبایەخ نییە. هەر بۆیە دەبێت تا ئەو جێگایەی بۆمان دەلوێت­و دەتوانین، لەبارەی ئایینەوە شت فێربین.

ئایا ئەم چەشنە پەلاماردانە­و ئەم شێوازە لە هەڵسەنگاندنی تاقەت پڕوکێن، زیان بە دیاردەی ئایین ناگەیەنێت؟ ئایا تەڵیسم­و ئەفسوونی ئایین بەتاڵ­ناکاتەوە؟ ئەمە پرسیارێکی گەلەک باشە­و من وەڵامەکەی نازانم. هیچ کەس وەڵامەکەی نازانێت. بۆیە ئەم پرسیارە دەکەم، تاوەکو بەوردی لێکدانەوەی بۆ بکەین­و دواجار، ١: بەهەڵپەهەڵپ خۆمان هەڵنەدەینە ناو بابەتێکەوە و لەو سەرەوە بە پەشیمانی­و دەست لە ئەژنۆ درێژتر بێینە دەرەوە ٢: ئەو ڕاستییانە لەبەرچاوبگرین، کە دەشێت ژیانی ئێمە باشتر بکەن. دانیشتوانی ئەم هەسارەیە، لەگەڵ کێشە­و ئارێشەگەلی زۆروزەبەندا دەرگیرن، هەژاری، برسییەتی، نەخۆشی، ستەم، توندوتیژیی جەنگ­و توندوتیژیی تاوانکاریی­و زۆرێک کێشەی تر، یەخەی خەڵقی سەر ئەم هەسارەیەیان گرتووە. لەسەدەی بیستویەک­دا، ئێمە دەبین بە خاوەنی هێز­و دەسەڵاتی بێ­ڕکابەر، کە دەشێت بەهۆیەوە بتوانین چارەیەک بۆ ئەم کێشانە بدۆزینەوە. وەلێ دەبێت چی­بکەین؟

بەتەنیا نییەتی باش بەس­نییە. ئەگەر پەند­و وانەیەکمان لەسەدەی بیستەوە وەرگرتبێت، ئەوەیە کە لەڕێگەی باشترین نییەتەکانەوە، مەزنترین هەڵە­­و گەورەترین گەمژایەتیمان ئەنجامدا. لە دەیەکانی سەرەتای سەدەی بیست­دا، لەڕوانگەی ملیۆنان مرۆڤی خاوەن هزر­و خاوەن نییەتی باش، کۆمۆنیزم وەک ڕێچارێکی جوان­و تەنانەت سەرەتاییانە، بۆ هەموو ئەو نادادییەی کە بەچاوی خۆمان دەمانبینی، ئەژماردەکرا، لێ ڕاستیی ئەوەبوو، کە ئەمانە هەموویان بەهەڵەداچووبوون. هەڵەیەکی قێزەون، کە باجێکی سەنگینی بەدواوە بوو. هەر لەو سەروەختەدا، قەدەغەکردنی خواردنەوە کحولییەکان، وەک ئایدیایەکی گونجاو­و باش ئەژماردەکرا. گونجاوی ئەم ئایدیایە، بەتەنیا لەڕوانگەی ئەو پیاوە ئایینییە خۆپارێزانەوە نەبوو، کە هەم کوشتەی دەسەڵات بوون­و هەم پێداگربوون بۆچوونی خۆیان بەسەر هاووڵاتیان­دا بسەپێنن، بەڵکوو لەڕوانگەی زۆرێک لەکەسایەتییە بەڕێزەکانیشەوە، کە زیانە مەترسیدارەکانی کحولیان دەبینی­و بەو ئەنجامە گەیشتن، کە قەدەغەکردنی گشتیی، باشترین دەوایە بۆ ئەم دەردە. هەڵبەت دواجار ئەوە سەلمێنرا، کە ئەمانیش بەهەڵەداچووبوون، وەک چۆن کۆمۆنیزمیش بەهەڵەداچووبوو، لێ ئێمە هێشتا لە کاریگەرییە زیانبارەکانی ئەم چەشنە لە سیاسەتی (خۆش­نییەت)، ڕزگارمان نەبووە. ڕۆژگارێک، کە هێندەش دوور نییە، ئایدیای جیاکردنەوەی ڕەش­پێست­و سپی­پێست لەیەکتر، بە دیدی زۆرێک لە کەسایەتییە ڕاستگۆکان، وەک ڕێچارێک بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئارێشە­و ململانێی ڕەگەزی، ئەژماردەکرا. دەبوو کات تێپەڕێت­و پاش سەرهەڵدانی بزاڤی مافە مەدەنییەکان لە ویلایەتە یەکگرتووەکان­و پاش ئەزموونی سیاسەتی پڕ لە شەرم­و لێوان­لێو لە ئازاری ئاپاردایت­و، دواجار پاش سڕینەوەی ئەم سیاسەتە لە ئەفریقای باشوور، ئینجا ئەو بەڕێزە ڕاستگۆیانە­و ئەوانەی سەروەختێک بە نییەتی باشەوە بەرگریان لەسیاسەتی ئاپاردایت­و جیاکاری ڕەگەزیی دەکرد، تێگەیشتن، کە چەندە هەڵە­بوون. پێ­دەچێت ئێستا ئێوە بڵێن، دەک داڕزێن بۆ خۆیان­و سیاسەتیان، دەبوو باشتر بیریان­بکردایەتەوە. ئەگەر ئەو­پەڕی هەوڵی خۆمان وەگەڕبخەین، ئەوی­دەم دەتوانین باشتر بزانین­و باشتر بیربکەینەوە، هەڵبەت هیچ بیانوویەک بۆ خۆ دزینەوە لەهەوڵدان، لەئارادا نییە. یان ئایا بیانوویەک بوونی هەیە؟ بەچاوپۆشی لە لێکەوتەکان، داخۆ هەندێک لە بابەتەکان، لەو دیوی هێڵی سوورەوەن؟

لەمرۆدا ملیۆنان ئادەمیزاد لەپێناو بەدیهاتنی ئاشتی­دا، دۆعا دەکەن، تووشی سەرسووڕمان نابم ئەگەر زۆرینەیان لە قووڵایی دڵەوە، لەوباوەڕەدا بن، باشترین ڕێگا بۆ گەیشتن بە ئاشتی لەم دونیایەدا، ئەو ڕێگایەیە، کە بەناو پێکهاتە ئایینییەکەی ئەواندا تێدەپەڕێت. ئەم کەسانە چ مەسیحی بن یان جوو، ئیسلام­بن یان هیندۆسی، بودایی بن یاخۆ سەر­­بە سەدان سیستەمی ئایینی تر، هەر بەو چەشنە تێدەفکرن، کە ئایینەکەی ئەوان باشترین ڕێگاچارەیە. بەهەق هێشتا کەسانێک هەن، باڵاترین ئومێد­و هیوای مرۆڤایەتی لەوەدا دەبینین، کە هەموو ئایینەکان لە چوارچێوەی مێزگردێک­دا کۆبکرێنەوە­و بواربدرێت گفتوگۆیەکی تۆڵێرانس ئەنجام­بدەن، تاوەکو لەمەڕ پرسی چۆنیەتی ڕەوتار­و مامەڵەکردن لەگەڵ یەکتردا، بگەن­بە ڕێککەوتنی کۆتایی. دەشێت خەونی ئەم کەسانە، جێگای­ستایش بێت، بەڵام ئەمە خەونە. تیینیویەتی باوەڕ، بە مێزگردو یەکتر قبووڵکردن ناشکێت. بۆ باوەڕدارێک هێندەی ئەو پرسە گرنگە، ڕۆژێک ئایینەکەی ئەو سەراپای دونیا بگرێتەوە، هێندە ئاشتی کورتخایەن یان درێژخایەن گرنگ نییە، زۆرێک بەڕاستگۆییەوە ددان بەم بابەتەدا دەنێن. هەندێک کەس ئایین، وەک تاقانە ئومێد بۆ گەیشتن بە ئاشتی، وێنادەکەن. ئایین لەدیدی ئەمانەدا، کەشتیی نەجاتە­و ئێمەی ئادەمیزاد بوێری ئەوەمان نییە دەستی (ڕەخنە)ی بۆ درێژ بکەین، تا مەبادا سەرنگوون ببێت­و هەموومان تیابچین. لەهەمان­کاتدا، هەندێکی تر، شووناسی ئایینی وەک سەرچاوەی سەرەکی هەموو تەنگەژە­و توندوتیژییەکانی جییهان ئەژماردەکەن­و لێ­بڕاوانە پێیان­وایە، کە یەقینی ئایینی لەچاو ئارامی­و عەقڵانییەتی ئاگامەندانەدا، ئاڵتەرناتیڤێکی گاڵتەجاڕانەیە. هەڵبەت ئەوانەی خاوەندارییەتی لەم دوو دیدگا جیاوازە دەکەن، نییەتیان خێرە!

حەق بە کێیە؟ نازانم. ملیاران کەسی دیکەش، بە سەدان جۆری یەقینی پڕ لە هەیەجانی ئایینییەوە، نازانن. ئەو بێ­باوەڕانەش نازانن، کە دڵنیان دونیا بەبێ ئایین، جێگایەکی خۆشتر و باشتر دەبوو. لێرەدا هیچ لەیەکتر نزیک­بوونەوەیک لەئارادا نییە. باوەڕداران و بێ­باوەڕان، هەریەک لە دۆڵێکەوە ئاوازی خۆیان دەچڕن. زۆرجار بێ­باوەڕان، بەشان­و باڵی ئەو هەڵسەنگاندنە ورد­و بابەتییانەی خۆیان­دا هەڵدەڵێن، کە بۆ دیدگاکان، کردارەکان و بەڵگەکانی دەخەنەڕوو. لەبەرانبەردا، باوەڕداران، لە پەرچەکراداریاندا لەهەمبەر بوێری، بێ­ڕێزی­ کردن­و سووکایەتی بە پیرۆزییەکانیان­و لەئاست هەرکەسێک کە بخوازێت دیدگاکانیان هەڵبسەنگێنێت، تووڕەدەبن. دەبێت ئەم تەڵیسمە بشکێنرێت­و هەر ئێستاش دەبێت بشکێنرێت. ئەوانەی ئاییندارن­و لەوباوەڕەدان ئایین باشترین ئومێد­و هیوای مرۆڤایەتییە، ئەگەر خۆیان ناخوازن بیروباوەڕی خۆیان هەڵبسەنگێنن، نابێت چاوەڕوانی ئەوە بن، ئێمەی گوومانگەرا دەست لە گوومانکردن هەڵبگرین. ئەگەر هەق بە ئەوان بێت (بەتایبەت دوای قووڵبوونەوەی زۆر، راست و دروستی وتەکانیان بسەلمێت)، ئێمە وەک گوومانگەراکان، نەک تەنیا ئەمە پەسەند­دەکەین، بگرە بەرەو هەمان ئەو دۆڵەش بنەو­بارگە دەگوازینەوە، کە ئەوانی لێ­نیشتەجێن. ئێمە هەمان ئەو شتەمان دەوێت، کە ئەوان بە زۆری وای پیشان­دەدەن بەدوایدا عەوداڵن. دونیایەکی لێوان­لێو لەئاشتی، بە کەمترین ئازارەوە تا ئەو شوێنەی لەدەستمان بێت، دونیایەکی هاوتەراز لەگەڵ ئازادی­و دادپەروەری­و بەختەوەری­و مانا، بۆ هەمووان. ئەگەر بابەت­و ئامانجی ڕێگاکەیان ڕوون­نییە، ئەوا ئەمە پرسێکە دەبێت خۆیان بخوازن­و بیانەوێت، کە بەم ناڕوونییە بزانن. ئەوان بانگەشە بۆ ئەوە دەکەن، گوایە لە مشتومڕی پەیوەست بە پرسی ئەخلاق، دەستێکی باڵایان هەیە؛ ڕەنگە وابێت­و شایستەی ئەوە بن و ڕەنگە واش نەبێت. وەرن پەردە لەسەر ئەم پرسە لابدەین.      

 

 

5

پێڕستی دیدگاکانی مەریخییەک

 

ئەگەر خودا بوویتایە، ئاخۆ پێکەنینت دەئافەراند؟

 Christopher Fry, The Lady's Not for Burning   

پێ­دەچێت هۆکاری ئەوەی ناتوانین هەڵسەنگاندێکی باش بۆ ئایین بکەین، بۆ ئەوە بگەڕێتەوە، کە گەلەک لەئایینەوە نزیکین­و ئێجگار پێی ئاشناین، بەچەشنێک، ئایین بۆ بابەتێکی ئاسایی گۆردراوە. ئاشنایەتی­و نزیکایەتی، ساڵیانی ساڵ، بۆ هونەرمەندان­و فەیلەسووفان، بابەتێکی نامۆ نەبووە. یەکێک لە کارە تازەگەرییەکانی فەیلەسووفان­و هونەرمەندان، هونەری "لەئاشنایەتیی­و لەناسراوی داماڵین" بوو. هەر بۆیە، بەشێک لە شاکارەکانی لووتکەی داهێنان لەم بوارەدا، چاوێکی نوێ­و دیدێکی تازەیان بە ئێمەومانان بەخشی، تاوەکو ژێر توێژاڵی ئەو شتەی، کە بەئاشنامان دەزانی، ببینن­و، لەپشتەوەی توێکڵ­و توێژاڵە دەرەکییەکاندا، بۆ ناواخنی ڕاستەقینەی ئەو شتە بڕوانین، کە تاوەکو ئەو ساتە، وەک بابەتێکی ئاسایی­و ئاشنا بۆمان دەڕوانی. زانایان بەقووڵی لەگەڵ ئەم میتۆد­و شێوازەدان­و دەخوازن دیاردەکان لەتەمی ئاسایی­بوونەوە دابماڵدرێن. ئاسایی­بوونەوەی دیاردەکان­و دەرکەوتنیان وەک شتانێکی ئاشنا­و ناسراو، نەوەک هەر پرسیاری قووڵ دەمرێنن، بگرە بوار بەوەش نادەن بە وردی­و بە دروستی بناسرێن. بۆ ئەوەی حەپەسانی فەیلەسووفانە لەدەست نەدەین­و لەئاست جییهان­و دیاردەکاندا هێشتا هەست بە شۆک­و نامۆیی بکەین، دەبێت مەودایەک دروستبکەین­و نەختێک لە شتەکان­و ڕووکاری ئاساییان دووربکەوینەوە. ئەوە تەنیا نامۆ­و غەریبەکانن لەمەڕ هەموو­شت پرسیاردەکەن­و هەر جوڵەیەک سەرنجیان­ڕادەکێشێت. چرکەساتە ئەستوورەییەکەی نیوتن، ئەوی­دەم بوو، کە ئەو پرسیارە سەیروسەمەرەیەی لەخۆی کرد، بۆچی سێو لەدرەختەوە ڕوو بەرەو خوار بەردەبێتەوە؟ (هەموو کەسێکی ئاسایی­و بێ­بەهرە، ئەم پرسیارە بەم­جۆرە دادەڕێژێتەوە "باشە، ئەی بۆچی نەکەوێتە خوارەوە؟ خۆ نافڕێت؟" و هەر کەسێکی ئاسایی­و بێ­بەهرەش، بەم­جۆرە وەڵام دەداتەوە "ئیتر قورسە قورس، بۆیە دەکەوێت!" وەک بڵێی ئەمە ئیتر ڕوونکردنەوەیەکی یەکجار نایاب­و حاشاهەڵنەگر بێت). ئەلبێرت ئانشتاین پرسیارێکی هاوشێوە­و سەیری کرد. هەمووان دەزانن دەمی "ئێستا" چ واتایەک دەگەیەنێت، وەلێ ئانشتاین پرسی، ئایا من­و ئێوە مەبەستمان لە "ئێستا"، ئەو دەمەی بەخێراییەکی نزیک لە خێرایی ڕووناکی، لەیەکتر دووردەکەویینەوە، هەر هەمان مەبەستی سەرەتایە­و "ئێستا"ش هەر هەمان مانای سەرەتای هەیە؟ بایۆلۆژیاش، پرسیاری سەیروسەمەری زۆری تێدایە. ''بۆچی گیانداری نێر، شیر بەرهەم­ناهێنێت؟''، ئەم پرسیارە لەلایەن جۆن ماینارد سمیس(John Maynard Smith)ی ڕەحمەتییەوە، لەساڵی ١٩٧٧ خرایەڕوو، کە زانایەکی بایۆلۆژیی داروینیی بوو. ئەو، بەم پرسیارەی، ئێمەی لەخەوی دۆگماتیزم­و تەسکبینی بەئاگا هێنایەوە، تاوەکو لەگەڵ پێدراوێکی سەیروسەمەردا ڕووبەڕووببینەوە. ''بۆچی ئێمە هاوکات­و پێکەوە، پێڵوی هەردوو چاوانمان دەپرتێنین؟''، ئەم پرسیارە لەلایەن جۆرج ولیامز(George Williams) و لەساڵی ١٩٩٢ خرایەڕوو. ئەمیش هەر بایۆلۆژیستێکی داروینیی بوو. هێشتا لەلایەن هیچ بایۆلۆژیستێکەوە، وەڵامی پرسیارە باشەکان نەدراوەتەوە. لێرەدا هێما بۆ چەند پرسیارێکی تر دەکەین. کاتێک شتێکی کۆمیک دەبینیت، بۆچی پێدەکەنیت؟ پێ­دەچێت وا بیربکەینەوە، کە بابەتێکی ئاساییە، ئەوی­دەم دیاردەیەکی کۆمیک یان گاڵتەجاڕانەی وەک (قڕقێنە) دەبینین، وەک پەچەکردارێکی سرووشتیی، پێبکەنین، بەڵام بۆچی بەم جۆرەیە؟ بۆچی بەشێک لە ئەندامە سێکسییەکانی ڕەگەزی مێینە، ورووژێنەرن و بەشێکی تریان وا نین؟ ئایا ئەمە ئاساییە؟ دیسان بە جوانی و بە وردی سەرنجیان بدە! لێ ئەمە کۆتایی بەسەرهاتەکە نییە. ئەو ڕێسامەندییەی لەسیاقی پەچەکردارەکانی ئێمە، لەئاست دونیای دەوروبەردا بوونی هەیە، دەستبەری ئەوە دەکات، کە دیاردەکان وەک شتانێکی ئاسایی و ئاشنا دەربکەون، هەروەتر، ئەرکی ئەم ڕێسامەندییەی، کە پەچەکردارەکانی ئێمە تێیاندا ئاڕاستەوەردەگرێت، ئەوەیە، بیسەلمێنێت کۆی پەچەکردارەکانی لای سەرەوە(پێکەنین یان ورووژان)، بەشێکن لە "سرووشتی ئادەمیزاد"، وەلێ لەگەڵ ئەمەشدا، هێشتا پرسیارەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە؛ بۆچی پێدەکەنین؟ بۆچی دەورووژێین؟ دیارە ئەم چەشنە پرسیارانە، تایبەتمەندیی تیۆری پەرەسەندن بەسەریاندا زاڵە، لێ ئەوەی سەیرە، بەزۆری فەیلەسووفان و هونەرمەندان بەدیدێکی پڕ لە ڕقەوە بۆ ئەم چەشنە پرسیارانە دەڕوانن! جارێکیان فەیلەسووفی ناسراو، لودویگ ویتگینیشتاین(Ludwig Wittgenstein)، ڕستەیەکی بەناوبانگی هێنایە سەرزمان، ناوەڕۆکی ڕستەکە کەم­و­زۆر بەم شێوەیە بوو: دەبێت لە شوێنێک­دا پرۆسەی ڕوونکردنەوە بوەستێنرێت و درێژەی پێ­نەدرێت. پێ­دەچێت ئەم دەربڕینەی ویتگینیشتاین، هەقیقەتێکی دانسقە بێت، لێ ئەگەر ئەم هەقیقەتە حاشاهەڵنەگرە، پاڵنەرەکانی پرسیارکردن لەئێمەدا بمرێنێت­و ببێت­بەهۆی ئەوەی هەرچی زووتر کۆتایی بە بنجکۆڵیی خۆمان بهێنین، ئەو کات چی؟ لەم دۆخەدا ئەم هەقیقەتە ئێمەی گومڕا کردووە. بۆ نموونە، بۆچی میوزیک بوونی هەیە؟ ''چونکە سرووشتیە!''، ئەمە وەڵامێکە، تەنیا خۆمان ڕازی دەکات. زانست هیچکات دەمودەست­و خێرا، هیچ دیاردەیەک بەسرووشتی ئەژمارناکات. زۆرن ئەوانەی لەسەرانسەری دونیادا، چەندان کاتژمێر(بەزۆری ژیانی پیشەیی خۆیان) لەپای ئاوازدانان، گوێ گرتن و سەماکردن لەگەڵ نەوای میوزیکدا بەسەردەبەن. بۆچی؟ کێ سوودمەند دەبێت؟ بۆچی میوزیک بوونی هەیە؟ بۆچی ئایین بوونی هەیە؟ ئایین چییە­و چۆنە­و کەی­و بۆ دەرکەوت؟ وتنی ئەوەی، کە ئەمە دیاردەیەکی سرووشتییە، تەنیا دەستپێک و سەرەتای وەڵامە، نەوەک خاڵی کۆتا.

تێمپڵ گراندین(Temple Grandin)، نوسەری ژانری خەیاڵیی­و پسپۆڕی بواری گیانلەبەران، پێشنیازی ناونیشانێکی گەلەک نایابی بۆ یەکێک لە بەرهەمەکانی ئۆلیڤەر ساکس(Oliver Sacks)ی دەمارناس کرد: ئەنترۆپۆلۆژیستێک، لەهەسارەی مەریخ(An Anthropologist on Mars_1995). ئەم خاتوونە، تێمپڵ گراندین، هەستی بەوەکردبوو، باشترین ناونیشان بۆ بەرهەمێک لەبارەی مرۆڤی نائاساییەوە، ئەو ناونیشانەیە، هەر ئەمەی بە ئۆلیڤەر ساکسیش وتبوو، ئەمە لەکاتێکدا بەڕێزیان هەر لەسەر ئەم هەسارەی زەوییە و لەگەڵ مرۆڤەکاندا دەژیا. بەگشتی ئەم جۆرە نامۆبوونە، ئەوەی وەک دانیشتوویەکی سەر هەسارەیەکی تر ڕەوتاربکەیت، خۆی لەخۆیدا کۆسپ­و­تەگەرەی زۆر بەباردێنێت، وەلێ نەختێک دوورکەوتنەوە لە دونیای ئاسایی­و دروستکردنی مەودایەک، لەوەدا هاوکار دەبێت، سەرنجمان لەسەر شتێک یان دیاردەیەک چڕبکەینەوە، کە بەدەر لەمە، ئەو شتە یان ئەو دیاردەیە، هێندە ئاشنا و ئاسایی دەبوو بۆ ئێمە، نەیدەتوانی سەرنجمان ڕابکێشێت. ئەگەر بەشێوازێکی کاتی، خۆمان لەبری بوونەوەرێکی "مەریخیی" دابنێین، بەسوود دەبێت، واتە خۆمان وەک ئەندامی گرووپێکی توێژینەوە، کە بێگانەن­و لە هەسارەی مەریخەوە هاتوون، وێنابکەین. ئەم گرووپە بە دیاردە و دەرکەوتە باوەکانی سەر گۆی زەوی، نامۆن.

ئەوەی سەرنجی ئەم گرووپە ڕادەکێشێت، ژمارەی دانیشتووانە شەش ملیارد و ئەوەندەکەی سەر گۆی زەوییە، کە تاڕادەیەک ڕێژەیەکی مەزنی ئەم دانیشتووانە، بەشی هەرە زۆری کات­و وزەی خۆیان لەپای جۆرە چالاکییەکی ئایینیی­دا بەفیڕۆدەدەن: سرووت­و ڕێوڕەسمی وەک نوێژ و پاڕانەوەی ڕۆژانە(چ بەکۆمەڵ و چ بەتاک) یان ئامادەبوونی چەندبارە لە ڕێوڕەسمێکی ئایینی­دا، قووربانی کردنی زۆر­و پڕ لە زیادەڕەوی، پشوودان­و کارنەکردن لە هەندێک لەڕۆژەکانی هەفتە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی، چ کارەساتێک خەریکە ڕوودەدات­و دەبێت گرنگی پێ­بدرێت، بەفیڕۆدانی ئامراز و دارایی لەپای ڕێوڕەسمی پڕ لەزیادەڕەوی، بەشداریکردن لە گردبوونەوەی پشتیوانی­کردن لە خزمەتکارانی تایبەتمەند لەناو ئەو کۆمەڵگا ئایینییە دیاریکراوەدا، پاراستنی بینا و باڵەخانەی ئاڵۆز­و پڕ لە پێچ­و­خەم، نەخواردنی چەند جۆرە خۆراکێک، پۆشینی نیقاب­و عەبا، بە سووکایەتی ئەژمارکردنی چەند ڕەوتارێک­و...هیتد! بابای مەریخی، لەوە دڵنیا دەبێت، کە هەموو ئەوەی باسکرا، "سرووشتی"ین. ڕوونتر بدوێین، مەریخییەکە، دەزانێت هەموو ئەو ڕێوڕەسم­و ڕەوتارانەی، لەسەر ئەم هەسارەیە بەرچاوی کەوتوون، لەمەنزوومەی سرووشتی هەسارەکە بەدەر نین. ئاخر ئەو، لەهەر پنتێکی سرووشت­دا، کە گرۆی ئادەمیزادەکان، ئەو گیانلەبەرە دووپێ و قسەکەرانە هەبن، ئەم ڕەوتار­و سرووتانەی بینیووە. وەکو هەموو دیاردەکانی تری سرووشت، مرۆڤەکانیش خاوەنی خاڵی هاوبەش­و خاڵی جیاوازی جێگاسەرنج­و سەرسووڕهێنەرن. مرۆڤ، لەکاتێک­دا خاوەندارییەتی لە دیزاین­و نەخشەی ئەفسووناوی­و پر لەداهێنان دەکات (نموونەی ڕیتمە ئەدەبیی، هونەریی، تەلارسازیی و کۆمەڵایەتییەکان و...هتد)، لەگەڵیدا، خاوەنی ڕازێکی پڕ لەتەمومژیشە. ئەم هەموو نەخشە­و دیزاینانە لەکوێوە سەرچاوەدەگرن­و چی دەبێتەهۆی ئەوەی بمێننەوە­و درێژە بەخۆیان بدەن؟ وێڕای هەموو ئەو نموونە­و داهێنانە ئەدەبی­و هونەری­و ئەندازیاری­و کولتووریانەی، کە هەنووکە هەن، وێڕای ئەو هەموو تێچوون­و وزەیەی، لەپێناو ڕۆنانیاندا بەفیڕۆدراوە، قەبارەیەکی مەزنتر لە نەخشە­و دیزاین­و داهێنان لەڕابردوودا بوونی هەبووە و وزە و تێچوونی بێ­ئەندازەیان بۆ تەرخانکراوە.       

....تیۆرە دڵنشیەنەکان: سەرەتا، وێنای ئەو خوردوخۆراکە جۆراوجۆرانە بکەن، کە تامەزرۆی خواردنیانین، یان دەمانەوێت بەجۆرێک لەجۆرەکان، لەورگی خۆمانیان ڕۆبکەین. وەک دەستپێک، بۆنموونە تەنیا بیر لە چەوری، خواردنەوە کحوولییەکان، کافایین، شۆکۆلات، نیکۆتین، ماریجوانا و تریاک بکەنەوە. لەپێوەندیدا بەو ماددانەی هێمایان بۆکرا، لەهەناوی لەشی ئادەمیزاددا، سیستەمێکی پەرەسەندووی ناسینەوە بوونی هەیە، ئەم سیستەمە، ئەو ماددانە دەناسێتەوە، کە بەشێکی زۆر لەو تایبەتمەندییەیان تێدایە، ئێمە تامەزرۆیانین. بەگشتی مرۆڤ، یان لەڕێگەی خواردنەوە ئەم ماددانە بەدەست دەهێنێت، یان لەلەشی خۆیدا دروستیان­دەکات، بۆنموونە ئەندرۆفییەنەکان(Endrophins) یان هەمان ئارامکەرەوە سرووشتییەکانی ناو لەش، ئەمانە لەلایەن سیستەمی بایۆکیمیایی لەشەوە بەرهەم­دەهێنرێن، یاخود ئەو ماددە خۆراکییە جۆراوجۆرانەی بە بەکارهێنانی مۆرفین تیایاندا و بەشێوازی دەستکرد­و لەدەرەوەی لەش، دروست­دەکرێن. بەدرێژایی هەموو سەدەکان، ڕەگەزی هۆشیاری ئێمە، کەم­و­زۆر کێوماڵی هەموو دیاردە­و دەرکەوتەکانی سرووشتی کردووە­و لەبەری گرتوونەتەوە، پاش هەزاران جار لە ئەزموون­و هەڵەکردن، لەوەدا سەرکەوتنی بەدەستهێنا، کە بتوانێت ڕێگا و شێوازەکانی کۆکردنەوە­و چڕکردنەوەی ماددە تایبەتەکان، بدۆزێتەوە، تاوەکو ئێمە لەڕێگەی ئەم ماددە چڕکراوانەوە، سیستەمە ناوەکییەکانی لەشمان بورووژێنین، یان زیاد لەڕادە بیانورووژێنین. دەشیت لێرەدا مەریخییەکان بپرسن، داخۆ لە لەشی ئێمەدا سیستەمێکی جێنەتیکیی پەرەسەندو بوونی هەیە، کە ئەرکەکەی نواندنی پەچەکرداربێت لەئاست دیاردە یان شتێکدا، کە ئایینەکان ئەو دیاردەیە یان ئەو شتە بەشێوازی چڕکراوە، دەستەبەربکەن؟ زۆرێک لەسەر هەمان باوەڕ بوون­و پێیان­وابوو ئایین، جۆرە هێورکەرەوەیەکی دەرکییە­و سیستەمی ناوەکی ئێمە دووچاری ورووژاندن دەکات. سەروەختێک کارل مارکس، ئایینی وەک تلیاکی خەڵکی ڕەشۆک وێناکرد، دەشێت ئەمە ڕاست بێت­و زۆر لەوەش ڕاست­تر بێت، کە خودی مارکس چاوەڕوانی دەکرد.

 

 

6

سەرهەڵدانی ئایینەکان

لەنێو هیندۆسەکان­دا، لەمەڕ ئەوەی شیڤا(Shiva) و ڤیشنۆ(Vishnu) کامیان باڵاترن، بیروڕای جیاواز هەیە، زۆرێک لەسەر ئەم جیاوازییە کوژراون. کتێبی پیرۆزی لینگاپۆرانا(Lingapurana) بەڵێنی بەهەشتی شیڤا بەو کەسە دەدات، هەستێت بە کوشتن یان بڕینی زمانی