گه‌ڕانه‌وه‌ی خودی فه‌لسه‌فه
ئالان بادیۆ
وه‌رگێڕانی له فەڕە‌نسییه‌وه: فازڵ مه‌حموود
1. ئه‌مڕۆ فه‌لسه‌فه له په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ مێژووه‌كه‌ی خۆیدا ئیفلیج كراوه.
ئه‌م ئیفلیج بوونه له ئه‌نجامی ئه‌و شته‌یه كه به شێوه‌یه‌كی فه‌لسه‌فیی پشكنین بۆ مێژووی فه‌لسه‌فه ده‌كات، [فەیلەسوفه] هاوچه‌رخه‌كانمان تاڕاده‌یه‌ك هه‌موویان هاوڕان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ئه‌م مێژووه هاتووه‌ته نێو ئەم سه‌رده‌مه‌وه، ره‌نگه ناكۆتاش بێت له‌م كۆتاییه‌ید‌ا. ئه‌مه ئه‌نجامی «نەخۆشییە له‌نێو فه‌لسه‌فه‌دا»، یان ئه‌و شته‌ی من ناوی لێده‌نێم جێگۆڕكێ(délocalisation). فه‌لسه‌فه هیچ شوێنێكی تایبه‌ت به خۆی ناناسێت. فه‌لسه‌فه له گه‌ڕاندایه بۆ خۆ_موتوربه‌كردن به چالاكییه بنچینه‌ییه‌كانی: هونه‌ر، شیعر، زانست، ئه‌كتی سیاسی، ده‌روونشیكاری.... ئینجا فه‌لسه‌فه له مێژووه‌كه‌ی خۆی زیاتر هیچ شتێكی تر نییه، فه‌لسه‌فه ده‌بێته مۆزەخانه‌ی خۆی. باس له ئیفلیج بوونی فه‌لسه‌فه ده‌كه‌م له چوون ـ و ـ هاتن له نێوان جێگۆڕكێ و زانستی مێژوودا. دڵنیاییه‌ك هه‌یه كه ئه‌م ئیفلیج بوونه به شێوه‌یه‌كی توند په‌یوه‌سته به‌و په‌یوه‌ندییه جێگیر و ره‌شبینه‌ی فه‌لسه‌فه بۆ ئه‌و شكۆیه‌ی رابردووی میتافیزیكی خۆی. ئایدیای هه‌ژمووندار ئه‌وه‌یه كه میتافیزیك به شێوه‌یه‌كی مێژوویی كۆتایی پێهاتووه، به‌ڵام له سه‌رووی ئه‌م كۆتایی پێهاتنه‌دا، هێشتا نه‌دراوه به ئێمه. ئه‌مه به‌و مانایه‌یه كه من پشتڕاستكردنه‌وه‌كه‌یم له هایدیگه‌ر له وته‌یه‌كی وه‌سیه‌تنامه‌یی ئه‌ودا بیستووه: «ته‌نیا خودایه‌ك ده‌توانێت رزگارمان بكات». بێگومان هایدیگه‌ر چاوه‌ڕوانی ئاینێكی نوێ نه‌بوو. ئه‌و ده‌یه‌وێت بڵێت، رزگاری هزر ناتوانێت ببێته به‌رده‌وامییه‌ك له‌گه‌ڵ هه‌وڵێكی فه‌لسه‌فیی ناوه‌كییدا. ده‌بێت چه‌ند شتێك رووبدات، وشه‌ی «خودا» ئه‌م رووداوه سه‌یره، هه‌ژمارنه‌كراوه، تاقه توانا بۆ به‌دیهاتنی هزر له‌گه‌ڵ ئامانج و رێڕه‌وه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی ده‌ستنیشان ده‌كات. فه‌لسه‌فه ده‌كه‌وێته نێوان كۆتایی پێهاتوویی ئیمكانه مێژووییه‌كه‌ی و گه‌ڕانه‌وه‌ی، بێ [هه‌ڵگرتنی] چه‌مكی گه‌ڕانه‌وه‌ی رزگاریكه‌ر(Salvateur). فه‌لسه‌فه‌ی هاوچه‌رخ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی رابردووی خۆی تێكه‌ڵ به چاوه‌ڕوانییه‌كی پووچ ده‌كات بۆ داهاتووه‌كه‌ی.
هه‌موو پێشنیاره‌كانی من درزخستنه نێو ئەم ده‌ستنیشانكردنه‌یه. ئه‌سته‌م بوونی ئه‌م پێشنیاره‌ش بریتییه له دووركه‌وتنه‌وه له ستایلی نیۆكلاسیك، له ستایلی ئاكادیمی به‌لاف و گه‌زاف، له‌و كه‌سانه‌ی كه به نیازن درزێك له رێگای سه‌رنجێكی لاواز له‌سه‌ر ئیتیك پڕ بكه‌نه‌وه.
ده‌بێت شته‌كان له ره‌گه‌وه وەربگرین، ره‌گ گرێیه‌كی فیكرییه، له‌نێوان فه‌لسه‌فه و زانستی مێژوودا تا راده‌یه‌ك به‌كتریائاسایه. كه‌واته ئه‌و تێزه‌ی به‌رگری لێده‌كه‌م فۆرمی دووه‌م له خۆ ده‌گرێت. فۆرمێك له پچڕان و درزتێكه‌وتن. ئه‌مه ناو لێده‌نێن تێزی 2. ئه‌م تێزه ده‌ڵێـت:
2. فه‌لسه‌فه ده‌بێت له ناوه‌وه‌ی خۆیدا لەگه‌ڵ زانستی مێژوودا[1] درزی تێكه‌وێت.
پچڕان و درزتێكه‌وتن له‌گه‌ڵ زانستی مێژوودا، واتای ئه‌م حوكمه یه‌كلاكه‌ره‌وەیه چییه؟ ده‌مانه‌وێت بڵێین كه خستنه‌ڕوویه‌كیی فه‌لسه‌فی ده‌بێت له سه‌ره‌تادا سه‌ربه‌خۆخوازانه بێت، بێ ئاماژه‌كردن به مێژووه‌كه‌ی خۆی. فه‌لسه‌فه ده‌بێت بوێر بێت بۆ خستنه‌ڕووی چه‌مكه‌كانیی پێش ئه‌وه‌ی هه‌ر له سه‌ره‌تادا ئه‌م چه‌مكانه له به‌رده‌م دادگای ساته مێژووییەكانی خۆیاندا ئاماده بكات. له بنه‌مادا هێشتا هاوكێشه‌یه‌كی به‌ناوبانگی هایدیگه‌ر قورسایی لەسه‌ر ئێمه هه‌یه:
«مێژووی جیهان دادگای جیهانیشه«. مێژووی فه‌لسه‌فه ههرگیز وەکو ئه‌مڕۆ نه‌بووه‌ته دادگای فه‌لسه‌فه، ئه‌م دادگایه‌ش تا راده‌یه‌ك به شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام حوكمی سزایه‌كیی سه‌ره‌كییه: ئه‌م حوكمەش كۆتایی پێهاتن یان زه‌رووره‌تیی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی رابردوو و ئێستای میتافیزیكه. ده‌كرێت بوترێت (میتۆدی جینالۆجیای) نیچه هاوشێوه‌ی میتۆدی هێرمۆنۆتیكی هایدیگه‌ر ته‌نیا لەسەر ئه‌م خاڵه گۆڕاوانه‌ی ده‌زگای فه‌لسه‌فیی هیگڵ خراوه‌ته‌ڕوو. چونكه بۆ نیچه، به‌هەمانشێوه بۆ هایدیگه‌ریش، ئه‌وه راسته هه‌موو هزرێك كه خۆیان وەکو فه‌لسه‌فه راده‌گه‌یه‌نن ده‌بێت سه‌ره‌تا له نێو مۆنتاژێكی مێژووییدا هه‌ڵبسه‌نگێرێن. بۆ نیچه هاوشێوه‌ی هایدیگه‌ر، ئه‌م مۆنتاژه مێژووییه گه‌ڕانه‌وه‌یانه بۆ لای یۆنانییه‌كان. بۆ هایدیگه‌ر هاوشێوه‌ی نیچه، به‌شێكی ئه‌م ده‌سخه‌ڕۆییه، ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر ئه‌و شته‌ی كه له‌نێوان پێش سوکراتییه‌كان و ئەفلاتون دا روویداوه. یه‌كه‌م ڕێڕه‌وی هزر له‌وێدا له كیسچووه‌و و هه‌ژموونی هه‌بووه، ئه‌م له كیسچوونه‌یان زاڵ بووه به‌سه‌ر چاره‌نووسی ئێمه‌دا.
من ده‌مه‌وێت فه‌لسه‌فه له‌م جینالۆجیا زاڵه داببڕم. هایدیگه‌ر وابیرده‌كاته‌وه كه ئێمه به شێوەیه‌كی مێژوویی لەلایه‌ن (له‌بیرچوونی بوون)ەوه به‌ڕێوه‌ده‌برێین. ته‌نانه‌ت له‌لایه‌ن له‌بیرچوونی ئه‌م له‌بیرچوونه. من به‌ش به حاڵی خۆم له‌بیركردنێكی توندوتیژی مێژووی فه‌لسه‌فه ده‌خه‌مه‌ڕوو، كه‌واته توندوتیژییه‌كی له‌بیرچوون بۆ هه‌موو مونتاژێكی مێژوویی له‌بیرچوونی بوون. «له‌بیرچوونی له‌بیرچوون له بیربكه‌ن». ئه‌م حوكمه زاڵه‌ی له‌بیرچوون بریتییه له میتۆدێك و ههرگیز به شێوه‌یه‌كی راشكاو نه‌زانیی نییه. له‌بیركردنی مێژوو به‌و واتایه دێت كه سه‌ره‌تا بڕیارێكی هزری بدرێت به بێ گه‌ڕانه‌وه به‌ره‌و گریمانه‌یه‌كی مێژوویی سه‌پێنراو بۆ ئه‌م بڕیارانه. واته پچڕان له‌گه‌ڵ زانستی مێژوو بۆ چوونه ناوه‌وه، به‌هەمانشێوه كه دیكارت و سپینۆزا وایان كرد له ره‌وایه‌تیدان به سه‌ربه‌خۆبوونی دیسكۆرسدا. فه‌لسه‌فه ده‌بێت به‌رانبه‌ر به‌م بنه‌ما ئاشكرایانه‌ی هزر به‌رپرسیار بێت و له‌وانه‌دا به‌ره‌نجامه‌كان ده‌ربهێنێت. ته‌نیا به‌مشێوه‌یه له ڕێگای ده‌ستنیشانكردنێكی ناوه‌كیدا فه‌لسه‌فه مێژووی خۆی پێك ده‌هێنێت. فه‌لسه‌فه ده‌بێت سه‌ربه‌خۆ بێت به شێوه‌یه‌ك كه خۆی داده‌وه‌ری لەسەر مێژووی خۆی بكات، نه‌ك مێژووه‌كه‌ی داده‌وه‌ری لەسەر ئه‌و بكات.
ئه‌م چالاكیی له بیركردنی مێژووه و ئافراندنی بنه‌ما ئاشكراكان، ئه‌مڕۆ په‌یوه‌سته به‌وه‌ی كه واتای فه‌لسه‌فه قبوڵ بكرێت. پێناسه‌كردنی فه‌لسه‌فه، به شێوه‌یه‌كی دروست. به شێوه‌یه‌كی تر تاکو به پێی مێژووه‌كه‌ی، به واتایه‌كیی تر تاکو به پێی چاره‌نووسی یان كۆتایی پێهاتنی مێتافیزیكی رۆژئاوایی. هه‌ربۆیه سێیه‌م تێزی خۆم ده‌خه‌مه‌ڕوو، ئه‌مجاره‌یان به شێوه‌یه‌كی بوێرانه‌و پێداگرانه:
3. پێناسه‌یه‌ك بۆ فه‌لسه‌فه بوونی هه‌یه.
وەک خۆم ئەمەشی بۆ زیاد ده‌كه‌م كه ئه‌م پێناسه‌یه بریتییە لە نه‌گۆڕییه‌كی مێژوویی، واتە لە مێژوودا گۆڕانی بەسەردا نایەت؛ مێژوو ناتوانێت جەوهەرەکەی بگۆڕێت. له رووی ئه‌نجامه‌وه ئه‌مه پێناسه‌یه‌ك نییه، یان به‌رهه‌مهێنانی ناواتایی، بەڵکو پێناسه‌یه‌كی جه‌وهه‌رییه، كه وا ده‌كات فه‌لسه‌فه له‌و شته جیابكه‌ینه‌وه كه فه‌لسه‌فه نییه، ئه‌مه‌ش له ئه‌فلاتونه‌وه ده‌كرێت. هه‌روه‌ها ده‌بێته هۆكاری جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌و شتانه‌ی فه‌لسه‌فه نییه، به‌ڵام له فه‌لسه‌فه ده‌چێت، زۆریش له‌و ده‌چێت و لەسەرده‌می ئەفلاتونه‌وه ئه‌م شته ناونراوه سۆفستاییه‌كان.
پرسی سۆفستایی زۆر گرنگه. سۆفستایی هه‌ر له بنه‌چه‌كانیانه‌وه برا دوژمنن، جمكێكی بێڕه‌حمی فه‌لسه‌فه‌ن. فه‌لسه‌فه ئه‌مڕۆ كه‌وتووه‌ته نێو نه‌هامه‌تییه مێژووییه‌كه‌یه‌وه، به‌رانبه‌ر به سۆفستاییه مۆدێرنه‌كان زۆر لاوازه. ته‌نانه‌ت زۆربه‌ی كاتیش، فه‌لسه‌فه سهرنج ده‌داته سۆفستاییه مه‌زنه‌كان ــ چونكه سۆفستایی مه‌زن بوونی هه‌یه ــ وه‌ك سۆفستاییه مه‌زنه‌كان سه‌یریان ده‌كات. رێك هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی ئێمه ره‌چاوی ئه‌وه ده‌كه‌ین كه سۆفستاییه مه‌زنه‌كان له كۆندا ئەفلاتون و ئه‌ریستۆ نین، بەڵکو گۆرگیاس و پرۆتاگۆراسن. ئه‌و تێزه‌ی كه ده‌مێنێته‌وه‌و زۆر به‌رگری لێكراوه، زۆرجاریش به شێوه‌یه‌كی زۆر جوان، له لایه‌ی مێژوونووسه مۆدێرنه‌كانی سه‌رده‌می كۆندا هەبووه.
سۆفستاییه مۆدێرنه‌كان كێن؟ سۆفستاییه مۆدێرنه‌كان ئه‌وانه‌ن كه سه‌ر به قوتابخانه‌ی ڤیتگنشتاینی گه‌وره‌ن و هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌م شتانه بكه‌ن به به‌دیل بۆ هزر: كاریگه‌رییه‌كانی دیسكۆرس، یارییه‌كانیی زمان، یان نیشانه بێده‌نگه‌كان، "پیشاندانێكی" په‌تی ئه‌و شته‌ی كه له داوی زمان ده‌رچووه. بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه دژایه‌تی سه‌ره‌كییان له نێوان راستی و هه‌ڵه، یان سه‌رلێشێواوییدا نییه، به‌ڵكو له‌نێوان گوته و بێده‌نگیی دایه، له‌نێوان ئه‌و شته‌ی كه ده‌توانرێت بوترێت و ئه‌و شته‌ی كه وتنی مه‌حاڵه. یان له‌نێوان ئه‌و وتانه‌ی كه ده‌رده‌بڕێن یان ئه‌وانه‌ی كه دهرنابڕێن. له‌م روانگانه‌وه ئه‌و شته‌ی كه وەکو فه‌لسه‌فه‌یه‌كیی زۆر هاوچه‌رخ دهخرێتهڕوو هێزێكی سۆفستاییه. فه‌لسه‌فه ئه‌م وته كۆتاییه‌ی كتێبی تراكتاتۆس[2] پشتڕاست ده‌كاته‌وه: «ئه‌و شته‌ی كه ناتوانین بیڵێن، ده‌بێت له به‌رانبه‌ریدا بێده‌نگ بین» له كاتێكدا فه‌لسه‌فه ته‌نیا بۆ پشتگیری له‌و شته‌ی كه ناتوانین بیڵێن بوونی هه‌یه، تاوەکو به‌رپرسیار بێت به‌رانبه‌ر به وتنی. ده‌بێت ئه‌و ره‌خنه‌یه‌ش بگیرێت كه دیسكۆرسی فه‌لسه‌فیی هاوچه‌رخ له جووڵه سه‌ره‌كییه‌كه‌یدا، بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات درزێكی له نێو زانستی مێژوودا دروست كردووه، لانیكه‌م له ژێر فۆرمی ماركسی و هۆمانیستی دا. دیسكۆرسێك كه ئایدیا پێشكه‌وتنخواز و پێشه‌نگه‌كان ده‌سه‌په‌نێت و لەگه‌ڵ لیۆتاردا بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات كه سه‌رده‌می حیكاته گه‌وره‌كان كۆتایی پێهاتووه. به‌دڵنیاییه‌وه، به‌ڵام ئه‌م دیسكۆرسه له ره‌تكردنه‌وه‌ی "پۆستمۆدێرن"ه‌وه ده‌رنه‌هێنراوه كه جۆره پارسه‌نگییه‌كی گشتییه بۆ دیسكۆرسه‌كان، ڕێسایه‌كیی به‌هره‌مه‌ندانه و خوازراوە. هه‌روه‌ها ئه‌م دیسكۆرسه هه‌وڵده‌دات ته‌نانه‌ت ئایدیای هه‌قیقه‌تیش بخاته به‌رمه‌ترسی رووخانی حیكاته مێژووییه‌كانه‌وه. ره‌خنه‌یان له هیگڵ له راستیدا ره‌خنه‌یه له خودی فه‌لسه‌فه، له سوودی هونه‌ر، یان له ماف، یان له یاسا له بیرچووه‌كان و ئه‌وانه‌ی دهرنابڕێن.
هه‌ربۆیه ده‌بێت بوترێت ئه‌م دیسكۆرسه، كه به‌رهه‌مه فره واتاییه‌كانی په‌یوه‌ست كردووه به هه‌ندێك شتی په‌یوه‌ندیدار به بێده‌نگییه‌وه، هیچ نییه جگه له سۆفستاییه‌كی مۆدێرن. ئه‌م دیسكۆرسه به ته‌واوه‌تی به‌رهمهێنه‌ر و به‌هره‌مه‌ندانه‌یه، وەکو فه‌لسه‌فه‌یه‌ك كه نه‌توانایی فه‌لسه‌فه پیشان ده‌دات و ئه‌مڕۆ بووه‌ته هۆی دروستبوونی بازنه‌یه‌كی پته‌وی دامه‌زراو له‌نێوان خۆیی و سۆفستاییدا.
سۆفستایی مۆدێرن هه‌وڵده‌دات ئایدیای هه‌قیقه‌ت بۆ ئایدیای رێسا(Le régle) بگۆڕێت. یه‌كێك له واتا قووڵه‌كانیی ئه‌م هه‌نگاوه، ڤیتگنشتاینه. ڤیتگنشتاین گۆرگیاسی ئێمه‌یه، ئێمه به‌م ناونیشانه‌وه ڕێزی لێده‌گرین. پێشتر سۆفستاییه‌كانی سه‌رده‌می دێرین هه‌قیقه‌تیان به تێكه‌ڵكردنی هێز(la force) و په‌یماننامه(la convention) جێگۆڕكێ پێكردبوو. سۆفستایی مۆدێرن ده‌یه‌وێت هێزی رێسای له به‌رانبه‌ر دابنێت، به شێوه‌یه‌كی زۆر گشتیش مه‌رجه‌كانیی هه‌ژموونی یاسای زمانی، به‌رانبه‌ر كه‌شف یان به‌رهه‌مهێنانی هه‌قیقه‌ت دابنێت.
وێنه‌ی ره‌مزی ئه‌م ئیراده‌یه برییتییه له ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی (داستانی حه‌ماسی جووله‌كه)، كه بۆ چه‌ند ساڵێك ببووه پارادایمێك كه هه‌ژموونی له‌سه‌رووی بواری سیاسی دا هەبوو، كه ده‌بێت ئه‌مڕۆ وه‌ك دیسكۆرسێكی راسته‌قینه‌ی فه‌لسه‌فیی سه‌یر بكرێت.
دڵنیا نین له‌وه‌ی مه‌زنیی و تراژیدی ئه‌م داستانه حه‌ماسییه ڕێك ته‌رخان كرابێت بۆ ئه‌و ئامانجانه‌ی كه دیسكۆرسی سۆفستایی دوای كه‌وتووه. به‌ڵام "جووله‌كه‌كان" قه‌زر ده‌ده‌نه دیسكۆرسی مۆدێرن، ئه‌و شته‌ی كه بێ "ئه‌وان" قووڵیی مێژووـ وه‌ك هه‌موو سۆفستاییه فراگمنتێره‌كان[3] ــ کەموکورتی ده‌بوو. پۆستمۆدێرنه گه‌ڕاوه‌ته‌وە بۆ غرور و گه‌زافێكی دیسكۆرسی پێشكه‌وتنخواز، وه‌ك هاوده‌ست دادوه‌ری لەسەر ده‌كات، نه‌ك به بێ هۆكار، چه‌مكیی رزگاریبه‌خش، له به‌رانبه‌ر مه‌یلی تاراوگه‌یی جووله‌كه داده‌نێن، له ژێر ده‌سه‌ڵاتی سه‌ره‌كیی یاسا، له به‌رانبه‌ر مه‌سیحییه‌ت كه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات به ته‌واوه‌تی هاتووه. ده‌زگای جووله‌كه، به گریمانەی ئه‌وه‌ی، هه‌ر شتێك كه ترسناكه، پێكهاتنێكی ترادیسیۆنییه، ده‌وترێت به‌مه یاسا و راڤه تێكه‌ڵ ده‌كه‌ن، به پێچه‌وانه‌ی ده‌زگای مه‌سیحییه‌ت، كه ئیمان و وه‌حی تێكه‌ڵ ده‌كات.
به‌دڵنیاییه‌وه ناڵێم كه ئه‌م جۆره له بیركردنه‌وه‌ی پچڕان له‌نێوان مه‌سیحییه‌ت و یه‌هوودییه‌ت به ته‌واوه‌تیی راسته. سه‌ره‌تا چونكه ده‌لاله‌تیی جیهانی بۆ دالی "جووله‌كه" ناهێڵێت ئه‌وه له‌لایه‌ن حیكایه‌ته ئاینییه‌كانه‌وه پیشان بدرێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر هه‌ڵگری ئه‌بستراكتیه‌تێكی زۆریش بێت. پاشان له‌به‌رئه‌وه‌ی كه لە بیری پاوڵدا جووله‌كه ده‌كه‌وێته خاڵێكی ڕێكه‌وه له‌و شوێنه‌ی كه ده‌بێت بڕیار بدرێت كه گرێی نێوان ئیمان و یاسا به واتایه‌كیی تر زۆر ئاڵۆزه. ئه‌وه‌ی كه سه‌رنجڕاكێش بێت بۆ من له‌م نموونه‌یەدا، ستراتیژی سۆفستایی مۆدێرنه: پشت ده‌به‌ستێت به شیكاری زمانیی بۆ بابه‌تێكی مێژوویی، بۆ ئه‌وله‌ویه‌تێكی پاردۆكساڵ، بۆ (لاساریی سۆفستایی)، دەبێت فه‌لسه‌فه بتوانێت سوود له بڕواپێكراوه‌ییه مۆدێرنه‌كانی زانستی مێژوو وه‌ربگرێت.
ده‌بێت ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه بناسرێته‌وه و وزه كۆكراوه‌كانی هایپه‌ر ـ كریتیك[4] ببخشێته دیسكۆرسی هاوچه‌رخ چ له فۆرمه‌كانیدا چ له شكۆی چاره‌نووسیدا.
ئەم نەرمی نواندنەی سۆفستاییە پۆستمۆدێرنەکان بۆ فەلسەفە ئەنجامێکی ناچارییە، چونكه له‌لایه‌ن له‌بیركردنی مێژووه‌كه‌ی خۆیه‌وه فه‌لسه‌فه بۆ سه‌ره‌تا ده‌گه‌ڕێته‌وه، واته به شێوه‌یه‌ك دیسانه‌وه چه‌ند كه‌ره‌سته‌یه‌كی پێده‌به‌خشین، بۆ دژایه‌تیكردنێكی ئاشكرای فه‌لسه‌فه به‌رانبه‌ر سۆفستایی. من ئه‌م شته له ژێر فۆرمی چواره‌م تێزدا باس ده‌كه‌م:
4. دەبێت هەموو پێناسەیەکی فەلسەفە، ئەو لە سۆفستایی جیابکاتەوە.
ئه‌م پێناسه‌یه به شێوه‌یه‌كی زه‌روور به‌سه‌ریه‌كه‌وه واتای فه‌لسه‌فه له چه‌مكی هه‌قیقه‌ت نزیك ده‌كاته‌وه. چونكه هه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌یه كه سۆفستاییه كۆنه‌كان و مۆدێرنه‌كان بانگه‌شه‌ی سه‌پاندنی ده‌كه‌ن: واته هه‌قیقه‌تێك بوونی نییه، چه‌مكی هه‌قیقه‌ت به‌كه‌ڵك نایه‌و ناڕوونه، چونكه ته‌نیا ڕێسا و رێكه‌وتنه‌كان بوونی هه‌یه، جۆره‌كانی دیسكۆرس و یارییه‌كانی زمان. بۆیه نه‌گۆڕی تێزی چوارم ده‌خه‌مه‌ڕوو، ناوی لێده‌نێم 4 دووبارە[5]:
4 دووباره: كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت كاتیگۆرییه‌كیی سه‌ره‌كییه، ده‌كرێت له ژێر ناوێكی تر بووبێت، له هه‌ر فه‌لسه‌فه‌یه‌كی مومكین دا.
هه‌ربۆیه ئه‌و زه‌روورەته سه‌پێنراوه‌ی تێزی 2 بۆ پێناسه‌كردنی فه‌لسه‌فه، له ژێر رۆشنایی ده‌سته‌ویه‌خه‌بوون له‌گه‌ڵ سۆفستایی مۆدێرن، ده‌بێته زه‌رووره‌تێكی ئاشكراكه‌ری حاڵه‌تی نێو ـ فه‌لسه‌فیی كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت.
ئه‌م ئاشكراكردنه خۆی (له ژێر كاریگه‌رییه‌كانی ئاشكرایه‌تیی هزرێك كه به شێوه‌یه‌كی فراوان چالاك بووە) وه‌ك نوێكردنه‌وه‌ی حوكمێكی یه‌كلایی سه‌باره‌ت به‌و فه‌لسه‌فه‌یه‌یه كه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پارمێندس و ئەفلاتون.
له‌م گۆشه‌نیگایه‌وه، فه‌لسه‌فه ده‌بێته دژه باوێكی سه‌یروره‌ی سه‌رده‌م هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی بانگه‌شه‌ی له‌خۆگرتنی هه‌موو پێدراوه‌كانی كردبێت. چ رێگرییه‌ك بۆ ئه‌م كه‌وتنه‌ی فه‌لسه‌فه بوونی هه‌یه؟ له كاتێكدا وەکو فڕینی باڵنده‌یه‌ك سه‌رنجیی ده‌ده‌ین؟ بێگومان، سێ ره‌وتیی مێژوو، سێ شوێن، سێ پێكهاته‌ی ئایدۆلۆجی له ره‌هه‌ندێكی فه‌لسه‌فیی یاخود بۆ بانگه‌شه‌كردن هه‌یه.
ئه‌و سێ ره‌وته‌ش بریتین له: سۆسیالیزمی بیرۆكراتیكی ستالینی، سه‌ركێشی فاشیزمه‌كان و له‌خۆگرتنی ته‌واوی "رۆژئاوا" بۆ سیسته‌می په‌رله‌مانتاری.
سێ شوێنه‌كه‌ش بریتین له روسیا، ئه‌ڵمانیا و ئه‌مریكا. سێ ئاڵۆزییه‌كه‌ش بریتییه له ماتریاڵیستیی دیالێكتیكی، فه‌لسه‌فه‌ی ماركسی ستالینی، هزری هایدیگه‌ر له نێو ره‌هه‌نده جه‌نگاوه‌رییه نه‌ته‌وه‌یی ـ سۆسیالیستییه‌كه‌یدا، فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌كادیمی ئه‌مریكی و گه‌شه‌كردنی لەسەروه‌ختیی پۆزەتیڤیزمی لۆجیكی ئه‌نجوومه‌نیی ڤییه‌نادا.
ماركسیزمی ستالینی تێكه‌ڵكردنی ماتریاڵیستیی دیالێكتیكی و جووڵه‌ی ریاڵی مێژووی راگه‌یاندووه. هایدیگه‌ر له كاتی ده‌ركه‌وتنی هیتله‌ردا بڕوای وابوو له‌و ساته تێگه‌یشتووه كه هزر و فه‌لسه‌فه ده‌توانێت به‌رانبه‌ر به حوكمی جیهانی ته‌كنه‌لۆجیا بوه‌ستێت، به‌هەمانشێوه كه خۆی له دیسكۆرسه‌كه‌یدا ده‌یڵێت، له‌وێدا «ئێمه خه‌ریكین خۆمان له‌گه‌ڵ ئه‌و حوكمه دووره‌ده‌سته سه‌ره‌تایه‌ی بوونی مێژوویی رۆحیمان ده‌گونجێنین». ئینجا، فه‌لسه‌فه‌ی شیكاری ئانگلۆساكسۆن له نێو تاقیكردنه‌وه‌ی زمان و رێساكانیدا فۆرمێكی بیركردنه‌وه‌ی دۆزییه‌وه كه سازگار بێت لەگەڵ دیالۆگی دیموكراتیك دا.
خاڵێكی هاوبه‌شی به‌رچاوی ئه‌م سێ هه‌وڵه رۆشنبیرییه بریتییه له وه‌رگرتنی هه‌ڵوێستێكی دژایه‌تیی توندوتیژی بۆ بنه‌مای میتافیزیكی ئەفلاتونی.
بۆ ماركسیزمی ستالینی، ئەفلاتون وەکو له‌دایكبوونی ئایدیالیزم ناوی لێنراوه، سیمایه‌كیی تا راده‌یه‌ك نه‌گۆڕی فه‌لسه‌فه‌یه‌كی سته‌مكارانه‌یه. بۆ هایدیگه‌ر ئەفلاتون وەکو ساتی هه‌ناردەکردنی میتافیزك وایه. لای پێش سوکراتییه‌كان "بوون" وەکو "سروشت"( (phusis به كار ده‌به‌ن. لەگەڵ ئه‌فلاتون، ئه‌و خۆی له نێو تیۆری ئایدیا نوقم ده‌كات و ده‌یهێنێته ژێر ركێفی خۆیه‌وه، كه له لایه‌ن خۆیەوە ئاماده‌كراوه‌و پرسی سه‌ره‌كیی و خه‌میی "بوون" ده‌بێته به‌دیلی پرۆبلۆماتیكی درزێكی باڵا. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی كه له‌وپه‌ڕی نیگه‌رانیی و قه‌له‌قیی ده‌توانێت جارێكی تر به‌ره‌و هزر بكرێته‌وه ده‌بێت ئێمه له نێردراوی ئەفلاتونی لابدات.
ئۆپه‌راسیۆنی شیكاری و كۆنترۆڵكراوی فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌نگلۆساكسۆن وەکو به‌رانبه‌ركردنی تێفكرینی ئیتمۆلۆجی و مێژوویی هایدیگه‌ر دێته پێش چاو. به شێوه‌یه‌ك كه ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه دونیابینییه‌كی ریالیست و میتافیزیكێكی زیاد له ئاستێکی ماقووڵ بۆ بابه‌ته ماتماتیكییه‌كانی تایبه‌ت كردووه، کە له ژێر هه‌ڵسه‌نگاندنی به‌ركه‌وتن له‌گه‌ڵ فۆرمه زمانییه‌كاندا سه‌باره‌ت به هزر، بە واتایەکی دیکە هایدیگه‌ر و رۆدڵف كارناپ[6] هه‌ر كامه‌یان هه‌نگاوێكیان هه‌یه بۆ تێكشكاندن یان ره‌نگڕێژكردنی میتافیزیك و پرۆسه‌ی بیركردنه‌وه ره‌خنه‌ییه‌كانیان ئه‌گه‌رچی له میتۆدیش له یه‌كه‌وه دوور بن، هەریەکەیان ئەفلاتون كه‌متر له ره‌مزێك وه‌ك كه‌سێك كه ده‌بێت فه‌لسه‌فه‌ی تێپه‌ڕاندبێت پیشان ناده‌ن. نیچه له به‌ر چه‌ند هۆكارێك لەسەر هه‌ق بوو كه رایگه‌یاندبوو ئه‌وروپا به‌ره‌و ساڕێژبوونه‌وه‌ی ئه‌و شته ده‌چێت كه ئه‌و ناوی لێنابوو «نه‌خۆشی ئەفلاتونی». چونكه ئه‌م شته ناوه‌ڕۆكی راسته‌قینه‌ی گوتاره‌كانی هاوچه‌رخ بوو لەسەر كۆتایی فه‌لسه‌فه، یان كۆتایی میتافیزیك. ئه‌م ناوه‌ڕۆكه بریتی بوو له: ئه‌و شته‌ی كه به شێوه‌یه‌كیی مێژوویی له لایه‌ن ئەفلاتونه‌وه هاتوو چوون بووه، له نێو كۆتایی كاریگه‌رییه‌كانی خۆی. به‌ش به حاڵی خۆم به پێویستی ده‌زانم كه كۆتایی ئه‌م كۆتاییه رابگه‌یه‌نم یان ده‌ریببڕم.
راگه‌یاندنی كۆتایی كۆتایی، ئه‌م كۆتایییه، به شێوه‌یه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گر ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌رله‌نوێكردنه‌وه‌ی پرسی ئەفلاتون. نه‌ك له به‌ر گۆڕبه‌خشین به فیگه‌رێكی ناچاری كه مۆدێرنه ده‌یه‌وێت خۆی لێ رزگاربكات، بەڵکو بۆ شیكاری ئه‌وه‌ی كه ئه‌گه‌ر ژێستێكی تری ئەفلاتونی نه‌بێت جگه له داهاتووی هزرمان، ئه‌وا ده‌بێت به‌رگری لێبكه‌ین. له ئەفلاتون دا ئه‌وه‌ی كه هه‌ر له مێژه زۆر كاریگه‌ری كردووه‌تە سه‌ر من، بریتییه له‌و گه‌ڕانه‌وه‌یه كه ئه‌و له نێوان ئاپۆلۆجی سوکرات[7] و به‌شی پێنجه‌می یاساكان ده‌یكات. چونكه نێوه‌ندگیرییه‌كی ئەفلاتونی له نێو ئه‌م پرسیاره‌‌دا ره‌گی داكوتاوه: بۆچی سوکرات كوژرا؟ ئه‌گه‌ر ئه‌م پرسیاره‌ی له نێو جۆره تیرۆریزمێكی شه‌وانه كۆتایی پێبهێنایه، یان سه‌باره‌ت به ده‌زگایه‌كی سه‌ركوتكه‌ر كه هێرش ده‌كاته سه‌ر بێ ئیمانی و ده‌مارگیری گه‌نجان ــ دوو تۆمه‌تی سه‌ره‌كی كه بوونه هۆكاری كوشتنی سوکرات. به هەمانشێوه وه‌ك پێویست له كۆتاییدا ده‌وترێت كوشتنی ره‌وا بوو! ئه‌م شته به راستی ده‌لاله‌تێكی زۆری هه‌یه، واته ئه‌وه‌ی له نێو یاساكانیان پێی ده‌وترێت ئه‌سینایی باس له‌مه ده‌كرێت. پاش سوکرات، وێنای ژیانی له نێو بیركردنه‌وه‌كانیی، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌رۆكی گشتی شار، كه‌سێك كه سه‌رله‌نوێ دژ به سوکرات له به‌ر توندی و نه‌گۆڕی یاسای تاوانه‌كان ده‌كه‌وێته قسه.
ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه به من ده‌به‌خشێت كه هیچ بنه‌ما و دامه‌زراوه‌یه‌كیی ئەفلاتونی فه‌لسه‌فیی بوونی نییه، یان ژێستێكی ده‌ستپێك، بۆ نموونه ژێستێكی میتافیزیكی. به‌ڵام دامه‌زراندنی ده‌زگایه‌كی فه‌لسه‌فه بوونی هه‌یه، لەگەڵ هه‌وڵێكی زۆر ناوازه‌ی قۆناغ به قۆناغ كه ئه‌م ده‌زگایه‌ی وه‌ك جۆری كاره‌ساتێك خسته‌ڕوو.
كه‌واته ده‌مه‌وێت تێڕامانێك لەسەر ئه‌م پرسیاره بكه‌م: كێ له سه‌ره‌تادا فه‌لسه‌فه‌ی به‌م پێوه‌ره كاره‌ساتئامێزه خسته‌ڕوو، كێ له فه‌لسه‌فه‌دا گه‌ڕایه‌وه بۆ بنەما یه‌كه‌مینه‌كان؟
هه‌روه‌ها پرسیارێك خۆی ده‌خاته‌ڕوو: ئەفلاتون له‌سه‌ر چ شتێك له نێو رێڕه‌وه‌ی ئه‌و دیالۆگه ئه‌سته‌مانه‌ی كه به‌ره‌و حوكمی تاوانه‌كان ده‌چێت تووشی شكست هات؟
بۆ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره ده‌بێت ئه‌و ره‌گه‌زه به جێبهێڵی كه له‌وێدا فه‌لسه‌فه خۆی وه‌ك شوێنێك بۆ دامه‌زراندنی هزری تاقانه دروست ده‌كات. كاتیگۆری سه‌ره‌كی فه‌لسه‌فه‌ی "كلاسیك" بریتییه له هه‌قیقه‌ت. به‌ڵام پێگه‌ی ئه‌م كاتیگۆرییه چییه؟ پشكنینێكی دروستی ئەفلاتون كه ناتوانم لێره‌دا بیخه‌مه‌ڕوو[8]، ئه‌م تێزانه‌ی خواره‌وه‌ی لێده‌كه‌وێته‌وه:
1. پێش فه‌لسه‌فه، مه‌به‌ست "پێش"ێكه كه ناكرێت وەکو زه‌مه‌ن ماوه‌ی بۆ دیاری بكرێت، هه‌قیقه‌ته‌كان بوونیان هه‌بووه. ئه‌م هه‌قیقه‌تانه چوونیه‌ك نین، له نێو واقیعی سه‌ربه‌خۆی فه‌لسه‌فه‌دا ده‌رده‌كه‌ون. ئەفلاتون ئه‌مانه‌ی ناولێناوه «بیروبۆچوونه راسته‌كان»، یان پێیان ده‌ڵێـت «له گریمانه‌كانه‌وه« له نێو هه‌لومه‌رجێكی تایبه‌تی ماتماتیك دا. ئه‌م هه‌قیقه‌تانه له نێو چوار به‌رهه‌می مومكین دا ده‌رده‌كه‌ون، كه ئەفلاتون به شێوه‌یه‌كی سیسته‌ماتیك شییانی كردووه‌ته‌وه. چوار شوێنی كۆ كه له‌وێدا پێداگری لەسەر چه‌ند هه‌قیقه‌تێكی پته‌و ده‌كرێت بریتین له (ماتماتیك، هونه‌ر، سیاسه‌ت و به‌ركه‌وتنی عاشقانه). ئه‌مانه بارودۆخه راسته‌قینه و خۆئاگایی و مێژووییه‌كانی فه‌لسه‌فه‌یه.
2. فه‌لسه‌فه دروستكه‌ری هزره و له‌و شوێنه‌دا كه رایده‌گه‌یه‌نێت هه‌قیقه‌ته‌كان بوونیان هه‌یه دژ به سۆفستایی ده‌وەستێت. به‌ڵام ئه‌م راگه‌یاندنه سه‌ره‌كییه په‌یوه‌سته به كاتیگۆرییه‌كی ته‌واو فه‌لسه‌فییه‌وه، ئه‌ویش هه‌قیقه‌ته. له رێگای ئه‌م كاتیگۆرییه‌وه به جارێك ده‌وترێت هه‌قیقه‌ته‌كان "بوونیان" هه‌یه، موومكینیه‌تیی كۆیه‌تییان، ئه‌وه‌یه كه فه‌لسه‌فه بیانگرێته ئه‌ستۆ یان په‌نایان بدات. هه‌قیقه‌ت هاوكات ده‌ستنیشانی بارۆدخی كۆی شته‌كان ده‌كات (هه‌قیقه‌ته ناچوونیه‌كه‌كان بوونیان هه‌یه) هه‌روه‌ها یه‌كێتی هزر. راگه‌یاندنی «هه‌قیقه‌ته‌كان بوونیان هه‌یه« فه‌لسه‌فه ده‌به‌ستێته‌وه به هزرێك لەسەر بوون.
راگه‌یاندنی «هه‌قیقه‌ته‌كان بۆ هزر، به شێوه‌یه‌كی مومكین» فه‌لسه‌فه ده‌به‌ستێته‌وه به هزرێك لەسەر كاتێكی تاقانه لەسەر هزر. یان ئه‌وه‌ی ئەفلاتون ناوی لێده‌نێت «به‌رده‌وامی و هه‌میشه‌یی كات»[9]، یان ئه‌به‌دییه‌ت، چه‌مكێكی ته‌واو فه‌لسه‌فیی كه به شێوه‌یه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گر هاوڕێ بووه لەگەڵ دامه‌زراندنیی هه‌قیقه‌ت دا. به‌م بۆنه‌یه‌وه: چاوپۆشی هاوچه‌رخ بۆ چه‌مكی فه‌لسه‌فیی ئه‌به‌دییه‌ت و په‌رستنی كات، بوون ـ له پێناو ـ مه‌رگ و كۆتایی، له كاریگه‌رییه ئاشكراكانی زانستی مێژوون. چاوپۆشین له ئه‌به‌دییه‌ت، كه به هیچ شێوه‌یه‌ك چه‌مكێكی ئاینی نییه، بەڵکو یه‌كێكه له چه‌مكه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی فه‌لسه‌فه، به تایبه‌ت چه‌مکێكی ئاته‌ئیستییه، له‌به‌رئه‌وه بووه كه ئه‌م چه‌مكه به ته‌نیا ده‌توانێت له ژێر بارودۆخی ماتماتیكی، جێگۆڕكێ به فه‌لسه‌فه بكات، وە ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خۆئاماده‌كردنی سۆفستایی بۆ سه‌ركه‌وتن، هه‌ربۆیه هیچ به‌هایه‌ك بوونی نییه جگه له ئه‌كتی ده‌ربڕین، ئه‌وه‌ی له نێو جیاوازیدا ده‌رده‌كه‌وێت بێ نۆرمی دیسكۆرس.
3. كاتیگۆری فه‌لسه‌فیی هه‌قیقه‌ت له‌لایه‌ن خۆیه‌وه بریتییه له كه‌لێن. ئه‌م كاتیگۆرییه جێبه‌جێ ده‌كرێت، به‌ڵام هیچ شتێك ناخاته‌ڕوو. فه‌لسه‌فه به‌رهه‌مهێنانی هه‌قیقه‌ت نییه، بەڵکو ئۆپه‌راسیۆنێكه پاش هه‌قیقه‌ته‌كان، ئۆپه‌را‌سیۆنێك كه ئه‌وه ده‌خاته‌ڕوو هه‌قیقه‌ت "هه‌یه" له مومكینیه‌تیی سه‌ده‌یی دا. له كتێبی (بوون و رووداو)، من هێڵێكی سه‌ره‌كیم له نێوان كه‌لێن[10] و بوون دا داناوه، وەکو بوون، كه كاتیگۆری فه‌لسه‌فیی هه‌قیقه‌ت، وەکو كه‌لێنێك (پێكه‌وه‌دوورانێكی) سه‌ره‌كی له‌نێوان فه‌لسه‌فه و ئۆنتۆلۆجیادا شیده‌كاته‌وه، واته دیالێكتیكێكی ناڕوونه له‌نێوان فه‌لسه‌فه و ماتماتیكه‌كاندا. زۆر گرنگه كه ئاماژه به‌وه بكرێت كه كه‌لێنی كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت، ئه‌گه‌ر له نێو كه‌وانه‌دا بوو به‌مشێوه‌یه "كه‌لێنی هه‌قیقه‌ت" ئه‌وا مه‌به‌ست لێی كه‌لێنی "بوون" نییه. چونكه كه‌لێنه‌كه په‌یوه‌سته به پرۆسه‌ی جێبه‌جێكردنه‌وه‌وه نه‌ك خرابێته‌ڕوو. ته‌نیا كه‌لێنێك كه خراوه‌ته‌ڕوو بۆ هزر بریتییه له بۆشاییه‌ك بۆ كۆی بۆشایی ماتماتیكزانه‌كان. كه‌لێنی هه‌قیقه‌ت به هەمانشێوە كه ده‌یبینین، درزێكی ساده‌یه، كه فه‌لسه‌فه لەسەر ئه‌و هه‌قیقەتانه جێبه‌جێی ده‌كات كه كه‌وتوونه‌ته ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وه‌وه. بۆیه ئه‌م بۆشاییه ئۆنتۆلۆجی نییه، بەڵکو به ته‌واوه‌تیی لۆجیكه.
4. ستراكچه‌ری ئه‌م (ئۆپه‌راسیۆنه) چییه؟
فه‌لسه‌فه هه‌وڵێكی گشتییه، بۆ تێپه‌ڕاندنیی كاتیگۆرییه ئۆرگانیكه‌كه‌ی ــ به دوو شێوازی جیاواز و داپۆشراو. فه‌لسه‌فه پشت ده‌به‌ستێت به پارادایمه پێكه‌وه‌به‌ستراوه‌كان، ستایله ئه‌رگۆمێنتهێنه‌ره‌كان، واتاكان، به‌درۆخستنه‌وه، سه‌لماندن و به‌هێزی ئه‌نجام وه‌رگرتن. با بڵێین، له‌م بواره‌دا، سه‌رده‌كه‌وێت به سه‌ر كه‌لێنی كاتیگۆری هه‌قیقه‌تدا وه‌ك لایه‌نێكی پێچه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتنێكی رێسادار. لای ئەفلاتون، ئه‌مه رژێمی (پێچه‌وانه درێژه) كه به شێوه‌یه‌كی دیالێكتیكی په‌ره ده‌سێنێت، به‌ڵام شێوازه‌كانی ڕێك هه‌مان ئه‌و شتانه‌یه كە سۆفستاییه‌كان بۆی جه‌نگاون. ئه‌م به‌لاغه‌تی میراتییه هه‌ڵگری زانین نییه، پاشان ئێمه به شێوه‌یه‌كی زۆر باش ده‌زانین كه هیچكام له‌م «به‌ڵگانه« ههرگیز سه‌لێمنراوێكی(théoréme) فه‌لسه‌فیی به‌ناوبانگی له هیچ شوێنێكدا دانه‌مه‌زراندووه. به‌ڵام ئه‌م به‌لاغه‌ته له زانین ده‌چێت، هه‌رچه‌ند ئامانجه‌كه‌ی له راستیشدا دروستكه‌ر بێت. له راستیدا ئه‌مە به واتای بنیاتنان یان "زانین نایه‌ت"، به‌ڵام كاتیگۆرییه‌كه كه له ژێر رووناكیی مۆنتاژه‌كه‌ی خۆیدا رووده‌دا و دروست ده‌بێت. زانین لێره‌دا لاساییكردنه‌وه‌ی ئامانجه دروستكه‌ره‌كانه. هه‌ربۆیه ئێمه ئه‌م شێوازه به هه‌مانشێوه‌ی (نه‌زمی ئه‌رگۆمێنته‌كانی) دیكارت ناوی لێده‌نێین، یان وەکو كتێبی (ئیتیك)ی سپینۆزا، ناوی لێده‌نێین (وێنای زانین). هه‌قیقه‌ت نه ـ زانراوی ئه‌م وێنایه‌یه.
ــ پاشان فه‌لسه‌فه له لایه‌ن میتافۆره‌كان، وێنه‌به‌هێزه‌كان، به‌لاغه‌ته قه‌ناعه‌ت پێكه‌ره‌كانه‌وه هه‌نگاو ده‌نێت. واته ئه‌مجاره‌یان كه‌لێنی كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت وه‌ك خاڵێكی سنووردار پیشان ده‌دات. هه‌قیقه‌ت ئه‌م زنجیره به‌دواییه‌كانه ده‌بڕێت و له سه‌روو خۆیه‌وه [بابه‌ته سه‌ره‌كییه‌كانی خۆی] كورتی ده‌كاته‌وه. لای ئەفلاتون ئه‌مانه وێنه‌كان و ئوستووره‌‌كانن، به‌راوردكارییه‌كان، كه ئه‌مانه هه‌مان ئه‌و شێوازانه‌ن كه شاعیره‌كانیش پێی جه‌نگاون. هونه‌ر له‌م سه‌رده‌مه‌دا بانگهێشتكراوه، نه‌ك له‌به‌ر ئه‌و به‌هایه‌ی خۆی، یان هه‌رجۆره لاساییكردنه‌وه‌یه‌ك، به‌ڵكو بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی كه‌لێنی هه‌قیقه‌ت تاکو ئەو خاڵی زنجیره‌ی دیالێكتیكی راده‌وستێت. لێره‌دا هێشتا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك به واتای «دروستكردنی به‌رهه‌می هونه‌ری» نییه، بەڵکو ده‌ق له‌وده‌چێت و ته‌نانه‌ت گوازراوه ده‌بێت و هاوشێوه‌ی ئه‌و هه‌ست پێده‌كرێت، ئه‌گه‌رچی ئامانجه‌كه‌شی شتێكی تر بێت. ده‌توانین بڵێین له روانگه‌ی به‌رهه‌مهێنانی دیمه‌نێكی زه‌ینی هه‌قیقه‌ته‌وه هونه‌ر لاساییكردنه‌وه‌یه له نێو شێوازه‌كانی خۆیدا.
ده‌توانین ئه‌م به‌ركه‌وتنه ناوبنێین سنوورداری خه‌یاڵ یان وێنای هونه‌ر. هه‌قیقه‌ت به‌م وێنا و خه‌یاڵه بۆ وه‌سفكردن كۆڵ نادات.
فه‌لسه‌فه له‌م دوو دژه‌ی خۆیه‌وه قه‌رز وه‌رده‌گرێت: سۆفستاییه‌كان و شاعیره‌كان. هه‌روه‌ها ده‌توانین بڵێین كه دوو شێوازی هه‌قیقه‌ت وه‌رده‌گرێت: ماتماتیك، پارادایمی ئه‌رگۆمێنت، هونه‌ر، لەگەڵ پارادایمی هێزی زه‌ینی. تایبه‌تمه‌ندییه‌كه‌ی ته‌نیا بۆ سه‌رخستنی ئۆپه‌راسیۆنێكی كاتیگۆرییه، ئه‌وه‌ی كه شوێن پێی قایم ده‌كات. ئۆپه‌راسیۆنی فه‌لسه‌فیی كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت جۆره جووڵه‌یه‌كی هاوشێوه‌ی ده‌مه پلایس(branche de la Pinces) دروست ده‌كات. یه‌كێك له ده‌مه‌كانیی ئه‌م پلایسه خۆی وەکو ڕێكخه‌رێكی پله‌به‌پله له لایه‌ن ئه‌رگۆمێنته‌وه ده‌ناسێنێت. ئه‌ویتریان وەکو راگه‌یاندنێكی سنووردار. هه‌قیقه‌ت پێكه‌وه به‌ستن و باڵایی (siblime) ده‌كات.
5. پلایسی حەقیقەت كه پێكه‌وه‌به‌ستن و باڵایی ده‌كات، ئه‌ركێكی تایبه‌تیان هه‌یه بۆ به‌ده‌ستهێنانی هه‌قیقه‌ته‌كان. په‌یوه‌ندی هه‌قیقه‌ت (هه‌قیقه‌تی فه‌لسه‌فیی) لەگەڵ هه‌قیقه‌ته (زانستی، سیاسی و هونه‌ری و عاشقانه‌كان) په‌یوه‌ندی به ده‌ستهێنان [وخستنه ژێرڕكێفه]. له نێو ئه‌م «به‌ده‌ستهێنانه«، مه‌به‌ست ده‌ستبه‌سه‌راگرتن، وه‌رگرتن، هه‌روه‌ها حه‌په‌سان و سه‌رسووڕمانه. فه‌لسه‌فه شوێنی ئه‌و هزره‌یه كه هه‌قیقه‌ته‌كان (نه‌ك فه‌لسه‌فییه‌كان) ئه‌وانه‌ی كه به‌ده‌ستهاتوون وه‌ك ئه‌وانه‌ی باسمان كرد، ئێمه‌ش ده‌خه‌نه ژێر ركێفی خۆیان. كاریگه‌ری ئه‌م به‌ده‌ستهێنانه له یه‌كه‌م واتایدا مه‌به‌ستیی رزگاربوونه له‌وجۆره مومكینیه‌تەیی قه‌ناعه‌تپێكه‌ری ئه‌م هه‌قیقه‌ته كۆیانه. ئه‌م هه‌قیقه‌تانه لێده‌گه‌ڕێن پێكه‌وه بكه‌ونه به‌رئه‌و ده‌مه پلایسه‌ی فه‌لسه‌فه كه له‌ژێر ناوی هه‌قیقه‌ت خۆی به‌رزكردووەته‌وه (یان هه‌موو ناوه هاوواتاكان، هه‌ڵگری ئه‌و كرداری به‌ده‌ستهێنانه‌یە كه هه‌ڵگریه‌تی) ئه‌مه به‌و واتایه نایه‌ت كه له‌نێوان هه‌قیقه‌ت و ڕاستی دا په‌یوه‌ندییه‌كی خواروخێچ، به‌ده‌ستهاتوو، بنه‌مایی، گه‌ره‌نتی هه‌یه. ئه‌مه په‌یوه‌ندیی به‌ده‌ستهێنانه: فه‌لسه‌فه سه‌ره‌په‌نجه‌یه‌كه له هه‌قیقه‌ته‌كان.
كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌م به‌ده‌ستهێنانه له واتای دووه‌میدا هێزێكی تاقه‌ته(singulier) ده‌به‌خشێت به فه‌لسه‌فه. ئه‌م هێزه عه‌شق له خۆده‌گرێت، به‌ڵام عه‌شقێك بێ كێشه‌كانی بابه‌تیی عه‌شق، بێ نهێنییه‌كانی جیاوازییه‌كه‌ی.
به شێوه‌یه‌كیی گشتی، فه‌لسه‌فه له به‌رئه‌وه‌ی كاتیگۆرییه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی كه‌لێنه ئه‌وا به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كیی په‌رشوبڵاوه. له راستیدا فه‌لسه‌فه ده‌بێت هه‌قیقه‌ت له پێچ و په‌ناكانی واتا رزگاربكات. له هه‌ناوی خۆیدا، نوقسانییه‌ك، ده‌لاقه‌یه‌ك هه‌یە. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش هه‌یه كه كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت و هاوشانه‌كه‌ی به‌ره‌و ئاراسته‌ی كات، واته ئه‌به‌دییه‌ت، له كاتی خستنه‌ڕوو ناگه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ر هیچ شتێك. فه‌لسه‌فه بریتی نییه له راڤه‌ی ئه‌و واتایه‌ی كه له لایه‌ن ئه‌زموونه‌وه دهخرێتهڕوو، فه‌لسه‌فه ئۆپه‌راسیۆنی كاتیگۆرییه‌كی په‌رشووبڵاوكه‌ره. له‌م ئۆپه‌راسیۆنه‌دا ئه‌وه‌ی هه‌قیقه‌ته‌كان به‌ده‌ست ده‌هێنێت، ئه‌وا به شێوه‌یه‌كی ورد ئه‌وه ده‌رده‌خات كه به‌ده‌ستهێنانی هه‌قیقه‌ته له نێو ئه‌و شته‌دا بڵاوه‌یان كردووه كه سیستمی واتای له كارخستووه.
ئه‌م خاڵه بۆچوونی سه‌ره‌كی منه. فه‌لسه‌فه سه‌ره‌تا درزێكه لەگەڵ حیكایه‌ت و راڤه‌ی حیكایه‌ت. له لایه‌ن دووجه‌مسه‌ری كاریگه‌ری پلایسی هه‌قیقه‌ت، له‌لایه‌ن ئه‌رگۆمێنتێك كه پێكه‌وه ده‌به‌ستێت و له‌لایه‌ن ئه‌و سنووره‌ی كه باڵایه، فه‌لسه‌فه كاریگه‌ریی هه‌قیقه‌ت به‌رانبه‌ر به كاریگه‌ری واتا داده‌نێت. فه‌لسه‌فه خۆی له ئاین جیاده‌كاته‌وه، چونكه خۆی له هێرمۆنۆتیك دوورده‌خاته‌وه.
هه‌موو ئه‌مانه ئه‌م پێناسه كاتییانه‌ی خواره‌وه به فه‌لسه‌فه ده‌به‌خشێت:
فه‌لسه‌فه له ژێر كاتیگۆری هه‌قیقه‌تدا بریتییه له فه‌راهه‌مكردنی كه‌لێنێكی ده‌ستنیشانكراو به پێچه‌وانه‌ی زنجیره به‌دوایه‌كه‌كان و له سه‌روو هه‌ر سنوورێكه‌وه. بۆ كردنی ئه‌م شته، فه‌لسه‌فه وێنای زانین و وێنای هونه‌ر لەسەر یه‌ك داده‌نێت و ڕێكیان ده‌خات. فه‌لسه‌فه ده‌زگای به‌ده‌ستهێنانی هه‌قیقه‌ته‌كان دروست ده‌كات، ئه‌و شته‌ی كه ده‌كرێت بڵێین: رایده‌گه‌یه‌نێت كه شتێك هه‌یه، وە ده‌ست له به‌ده‌ستهێنان هه‌ڵده‌گرێت کە له‌لایه‌ن ئه‌وه‌وە بوترێت «هه‌یه«. هه‌روه‌ها یه‌كێتی هزر دووپاتده‌كاته‌وه. ئه‌م به‌ده‌ستهێنانه له‌لایه‌ن هێزی عه‌شقێكی بێ ئامانجه‌وه گوڕ وه‌رده‌گرێت و ستراتیجێكی قه‌ناعه‌تپێكه‌ر دروست ده‌كات بێ بردنه‌وه‌و دۆڕانێكی ده‌سه‌ڵات. هه‌موو ئه‌م پرۆسه‌یه له‌لایه‌ن بارودۆخه‌كان ده‌سه‌پێت، كه ئه‌وانه‌ش (هونه‌ر، زانست، عه‌شق و سیاسه‌ت)ن، له نێو شێوازی رووداوه‌كانیاندا. له كۆتاییشدا، ئه‌م پرۆسه‌یه له لایه‌ن دوژمنێكه‌وه به جه‌مسه‌ر ده‌كرێت ئه‌ویش سۆفستاییه.
له نێو ره‌گه‌زی ئه‌م پێناسه‌‌دایه كه ده‌بێت ئه‌م درز و كه‌رتبوونه لەگەڵ مێژووی زانست دا رووبدات و لەگەڵ سنوورداركردنێكی توندی نێوان فه‌لسه‌فه و سۆفستایی مۆدێرن ده‌ستپێبكات.
ئه‌ركی یه‌كه‌م به دڵنیاییه‌وه له ئه‌ستۆگرتنی ئه‌نجامی سه‌یرورە‌ی هه‌نووكه‌یی هه‌قیقه‌ته‌كانه، له‌هه‌ر چوار ره‌هه‌ندی به‌رهه‌می زانستی و به تایبه‌ت به‌رهه‌می ماتماتیكی مۆدێرن و سیاسه‌ت، وە به تایبه‌ت كۆتایی سه‌ده‌ی شۆڕشگێڕییه‌كان، عه‌شق، به تایبه‌ت ئه‌و شته‌ی كه وەکو روناكی و تاریكی هاتووه‌ته نێو ده‌روونشیكاری: هونه‌ر به تایبه‌تیش شیعر له سه‌رده‌می رامبۆ و مالارمێ وه. ئه‌م قۆناغه به هه‌مان ئاستی دیسكۆرسی میتافیزیك بۆ وتنه‌وه‌ی «كۆتایی میتافیزیك» زه‌رووره ــــ هه‌روه‌ها ئه‌م شته نیشانه‌یه‌كیی تایبه‌تیی سۆفستاییه ـ زۆرجاریش خۆیان له هاوئاستی سه‌رده‌مه‌كه‌یان ده‌زانن و بۆ خۆ پاكردنه‌وه له پیره‌كان خۆیان به هاوئاستی گه‌نجان ده‌زانن. ئه‌وه زۆر زه‌رووره كه فه‌لسه‌فه له نێو پلایسی بیركردنه‌وه‌ی زۆر چالاك دا مامه‌ڵه ده‌كات، زۆر نوێ، ته‌نانه‌ت به پارادۆكسترین مه‌تریاڵیش.
به‌ڵام ئه‌م ده‌ستنیشانكردنه گریمانه‌ی بنه‌ما ئاشكراكانی هزر له دادوه‌ری مێژوودا كورت ده‌كه‌نه‌وه، ئه‌و بنه‌مائاشكرایانه‌ی كه رێگه‌ی دروستكردنی ئه‌و كاتیگۆرییانه‌ی هه‌قیقه‌ت خۆش ده‌كات كه داهێنه‌رانه‌یه‌و هاوئاستی سه‌رده‌مه‌كه‌مانه. لێره‌دا ده‌كرێت له گۆشه‌نیگایه‌كی فه‌لسه‌فییه‌وه بڵێین ئه‌مڕۆ ده‌توانین پێناسه‌ی ده‌ستنیشانكردنی دیسكۆرسی فه‌لسه‌فیی هه‌ژموونداری ئه‌م سه‌رده‌مه‌مان وه‌ك سۆفستایی مۆدێرن بكه‌ین، له به‌ره‌نجامیشدا پێناسه‌ی ئه‌و هزره بكه‌ین كه په‌یوه‌ندی به‌و بانگه‌شانه‌وه هه‌یه كه ئه‌مه‌ی دووه‌م پاشان دروست ده‌كه‌ن. به‌ڵام پێش ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێینه‌وه بۆ ئه‌م پێناسه‌یه ده‌بێت جه‌خت له‌م پرسیاره بكه‌ینه‌وه: بۆچی فه‌لسه‌فه، ئه‌وه‌ی كه ئێمه چه‌مكه‌كه‌یمان روونكردووه‌ته‌وه، له شێوه‌ی گه‌ڕانه‌وه‌ی به‌ره‌وپاشی هزرێكی كاره‌ساتئامێز دهخرێتهڕوو؟ فه‌لسه‌فه كام كێشه‌ی لۆجیكی چاره‌سه‌رنه‌كراوی كه‌لێنی هه‌قیقه‌ت لەگەڵ حوكمی تاوان دا لەگەڵ خۆیدا ده‌هێنێت؟
كلیلی ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه بریتییه له‌وه‌ی كه فه‌لسه‌فه له ناوه‌وه‌دا لەگەڵ هه‌وڵێكی زۆر بۆ وه‌رگرتنی ئۆپه‌راسیۆنی كاتیگۆری كه‌لێنی هه‌قیقه‌ت له پێناو یه‌كسانكردنیی شێوازه فره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی هه‌قیقه‌تدا ئیشی كردووه. ئینجا: فه‌لسه‌فه له ئۆپه‌راسیۆنی به‌ده‌ستهێنانی هه‌قیقه‌ته‌كان پاشه‌كشێی كردووه، خۆیی وەکو ڕێبازی یاسایی هه‌قیقه‌ت ناساندووه. ئه‌مه به‌و واتایه دێت كه فه‌لسه‌فه خۆی وەکو هونه‌ر، زانست، وه‌ك خرۆشێك و یان وه‌ك سیاسه‌ت ناساندووه. (فەیلەسوف ـ شاعیر) نیچه، فه‌لسه‌فه هاوشێوه‌ی زانستێكی ورد وه‌ك په‌یمانی هۆسرێڵ، فه‌لسه‌فه وه‌ك بوونێكی به‌هێز، وه‌ك په‌یمانی پاسكاڵ و كێرکه‌گارد، فەیلەسوف ـ پاشا كه له‌لایه‌ن ئەفلاتون ناونراوه: ئه‌مانه هه‌مووی ئه‌و به‌رنامه نێو ـ فه‌لسه‌فییانه‌ن بۆ ئه‌گه‌ری هه‌میشه‌یی كاره‌سات. ئه‌م به‌رنامانه هه‌موویان له ژێر حوكمی لێوڕێژبوونی كه‌لێندان بۆ پاراستنی ئیشی پلایسی هه‌قیقه‌ت.
ئه‌م كاره‌ساته له نێو هزری فه‌لسه‌فیدا به‌رده‌وام خه‌ریكی خۆ دروستكرن ده‌بێت ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه خۆی نه‌ك وه‌ك به ده‌ستهێنانی هه‌قیقه‌ته‌كان، بەڵکو وەکو بارودۆخێكی هه‌قیقه‌ت پێناسه بكات. كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌م لێورێژبوونه‌وه‌ی كه‌لێن و روودانی له بووندا، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دانی لەسەر سێ خاڵدا.
له سه‌ره‌تادا، له كاتی خۆناساندنی وه‌ك لوتكه‌ی هه‌قیقه‌ت، فه‌لسه‌فه خۆی ته‌سلیمی فره‌یی هه‌قیقه‌ته‌كان ده‌كات، واته ناهاوته‌ریبوونی شێوازه‌كانیان. فه‌لسه‌فه ئه‌وه دووپاتده‌كاته‌وه كه ته‌نیا یه‌ك شوێن بۆ هه‌قیقه‌ت هه‌یه، وە ئه‌م شوێنه‌ش له‌لایه‌ن خودی فه‌لسه‌فه‌وه بنیات ده‌نرێت. فه‌لسه‌فه درزی كه‌لێنی پلایسی هه‌قیقه‌ت ده‌گۆڕێت ـ كه «بوونی ئه‌و شته« له نێوان زنجیره به‌دوایه‌كه‌كان و باڵایی (sublimation)دا ــ به‌ره‌و كه‌لێن دانانی بوون(étre/being) له‌و شوێنه‌ی كه هه‌قیقه‌ت هه‌یه.
له‌به‌رئه‌وه‌ی ته‌نیا یه‌ك شوێن بۆ هه‌قیقه‌ت بوونی هه‌یه، میتافۆرێكیش هه‌یه كه ناچاره خۆی ببه‌ستێته‌وه به‌م شوێنه‌وه. گه‌یشتن به‌م شوێنه ئاشكرابووه له نێو یه‌كگرتووه به‌رچاوه‌كه‌یدا. فه‌لسه‌فه ئاشنابوونه، رێگایه، گه‌یشتنه به‌و شته‌ی كه كراوه‌یه به‌رانبه‌ر به شوێنی هه‌قیقه‌ت. دواجاریش سه‌رمه‌ستییه‌كی شوێن بوونی هه‌یه. ئه‌م سه‌رمه‌ستییه به دڵنیاییه‌وه له نێو خستنه‌ڕوویه‌كی ئەفلاتونی شوێنێكی هه‌ستپێكراودا topos noètos مایه‌ی تێگه‌یشتن ده‌بێت. ستایلی شاعیرانه‌ی فرمانكه‌رانه‌ی، ئه‌فسانه‌ی "ئێر"[11] له كۆتایی كتێبی كۆماردا، ده‌یه‌وێت گه‌یشتنی سه‌رمه‌ستانه بگوازێته‌وه بۆ شوێنی هه‌قیقه‌ت.
دووه‌م خاڵ ئه‌وه‌یه كه فه‌لسه‌فه خۆی ده‌داته ده‌ست به ره‌گه‌زكردنی كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت ئه‌ویش له‌سه‌ر فره‌یی ناوه‌كانی هه‌قیقه‌ته لەسەر ره‌هه‌ندی قابیلی كاتبوون و قابیلی گۆڕانكاریی ئه‌م ناوانه‌یه كه ئه‌م شته ده‌كات. تیۆرییه‌كان، بنه‌ماكان، راگه‌یاندنه‌كان، سه‌لمێنراوه‌كان، جوانی و یاساكان به‌شێكن له‌م ناوانه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر هه‌قیقه‌ت هه‌یه، كه‌واته ته‌نیا ناوێكی راسته‌قینه‌و ئه‌به‌دییه. به دڵنیاییه‌وه، ئه‌به‌دییه‌ت هه‌میشه تایبه‌تمه‌ندییه‌كی كاتیگۆری هه‌قیقه‌ته. به‌ڵام ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه یاسایی نییه به‌و رێژه‌یه‌ی كه كاتیگۆرییه‌كه به‌تاڵبێت، چونكه ئه‌مه ته‌نیا ئۆپه‌راسیۆنێكه. ئه‌گه‌ر كاتیگۆری حزورێك پیشان بدات و پشتڕاستی بكاته‌وه، ئه‌به‌دییه‌ت لەسەر جیاوازی و جۆراوجۆری ئه‌م ناوانه خراوه‌ته‌ڕوو و پیشاندراوه. ئه‌مه ناوێكی تاقانه دروست ده‌كات و ئه‌م ناوه‌ش به شێوه‌یه‌كی به‌هێز پیرۆزه. به پیرۆزكردنی ناو له ئه‌نجامی دوو هێنده‌كردنی سه‌رمه‌ستی شوێنه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت. ئه‌م به پیرۆزكردنه به‌دڵنیاییه‌وه ده‌ستنیشانكردنێكی چه‌ند هۆكاره‌ی ئایدیای چاكه‌یه لای ئەفلاتون. ئایدیای چاكه دوو ره‌فتاری فه‌لسه‌فیی رێگه‌پێدراوی هه‌یه:
ــ ئه‌م ئایدیایه له سه‌روو جه‌وهه‌ره‌وه(ousia) هه‌قیقه‌ت وەکو "سنوور" ده‌ستنیشان ده‌کات. كه‌واته ئه‌م ئایدیایه ده‌می دووه‌می پلایسی هه‌قیقه‌ت ناولێده‌نێت (یه‌كه‌میان ناوی دیانۆئێتیكه dianoétique).
ـــ ئه‌م ئایدیایه ئه‌م خاڵه سه‌ره‌كییه ده‌ستنیشان ده‌كات كه هه‌قیقه‌تیی هه‌قیقه‌ت بوونی نییه. خاڵێكی وه‌ستان بوونی هه‌یه، خاڵێكی نابیركردنه‌وه‌ییه، ئه‌ویترێكی به‌تاڵ.
به‌ڵام ئایدیای چاكه ره‌فتارێكی سێیه‌میشی هه‌یه كه ڕێگه‌پێنه‌دراو و زێده‌ڕه‌وانه‌و گوماناوییه. هه‌ربۆیه به‌رده‌وام ئه‌م ئایدیایه ده‌بینین وەکو ناوێكی تاقانه و پیرۆز ره‌فتار ده‌كات و هه‌موو هه‌قیقه‌تێك ناجێگر بووه. لێره‌دا توندی ئۆپه‌راسیۆنی فه‌لسه‌فیی توندتیژی به‌رانبه‌ر كراوه‌و فریودراوه‌و له‌ناوچووه.
سێیه‌م و دوایین خاڵ ئه‌وه‌یه، كاتێك ئه‌م ئایدیایه بیر له دروستكردنی هه‌قیقه‌ت بۆ خۆی ده‌كاته‌وه، فه‌لسه‌فه ده‌خاته ده‌ست میانڕه‌وییه‌كه‌ی و فه‌زیله‌ته ڕه‌خنه‌ییه‌كه‌ی. ئایدیاكه ده‌بێته حوكمێكی قه‌له‌قكه‌ر، حوكمێكی تاریك و سته‌مكارانه. بۆچی؟ چونكه فه‌لسه‌فه به‌وشێوه‌یه رایگه‌یاندووه كه كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت له حزوردا ده‌ركه‌وتووه. له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م حزوره‌ش خودی هه‌قیقه‌ته، ئه‌وه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م حزوره‌دا بێت ده‌كه‌وێته به‌ر له‌ناوچوونێكی یه‌كلاكه‌ره‌وه.
شته‌كه روونتر ده‌كه‌ینه‌وه. فه‌لسه‌فه‌یه‌ك كه له ده‌رەوه‌ی ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌ی جووڵه‌ی كردبێت، ده‌ڵێت: «كه‌لێنی هه‌قیقه‌ت بریتییه له حزور.» بۆ دڵنیابوون. به‌ڵام ئه‌م بۆشاییه به شێوه‌یه‌كی راسته‌قینه كه‌لێنی تێدایه‌و بۆشه، چونكه فه‌لسه‌فه حوكمی هه‌قیقه‌ت نییه، زانست نییه، هونه‌ر نییه، یان سیاسه‌ت، یاوەکو عه‌شق. به‌ڵام ئه‌م كه‌لێنه راسته‌قینه‌یه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نێو بوون، به‌ڵام وەکو هه‌موو شته‌كانی تر له پێش چاوی فه‌لسه‌فه‌دا، له ده‌ره‌وه‌ی هه‌قیقه‌تدایه، ئه‌گه‌ر هه‌قیقه‌ت بریتی بێت له حزور. شتێك كه خۆی وەکو ده‌ره‌وه‌ی هه‌قیقه‌ت پیشان ده‌دات، كه‌واته شتێكه كه نابێت خۆی پیشان بدات. كاتێك فه‌لسه‌فه بریتییه له فه‌لسه‌فه‌ی حزوری هه‌قیقه‌ت، حزور له سه‌رووی هه‌قیقه‌ته‌كانه‌وه شوێنی خۆی گرتووه، به شێوه‌یه‌كی پێویست ده‌ڵێت: ئه‌م شته، كه هه‌یه، نابێت هه‌بێت. یاسایه‌كیی مه‌رگ په‌یوه‌سته به هاتنی حزوری كه‌لێنی هه‌قیقه‌ت لەگەڵیدا.
ئه‌وه بڵێین كه ئه‌مه، ئه‌وه‌ی هه‌یه، نابێت هه‌بێت، یان كه ئه‌مه، ئه‌وه‌ی خراوه‌ته‌ڕوو، له نێو عه‌ده‌م بوونی خۆیدا، له راستیدا بریتییه له ترس. جه‌وهه‌ری ترس بریتییه له وتنی نه ـ بوونی ئه‌و شته‌ی هه‌یه. فه‌لسه‌فه، كاتێك له ده‌ره‌وه‌ی ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌ی خۆیدا له‌لایه‌ن ئه‌و ئایدیایەی كه هه‌قیقه‌ت بریتییه له جه‌وهه‌ر په‌ڵكێش كرابێت و جووڵه‌ی كردبێت، ترس به‌رهه‌م ده‌هێنێت، به‌ته‌واوه‌تیی هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی كه سه‌رمه‌ستیی شوێن و پیرۆزی ناوی به‌رهه‌م ده‌هێنێت.
له راستیدا ڕێك ئه‌م سێ شته قه‌به‌یه‌یه: سه‌رمه‌ستیی، پیرۆزی و مه‌ترسی، كه من ناوی لێده‌نێم كاره‌سات. واته كاره‌ساتی تایبه‌تی هزر. به‌ڵام هه‌موو كاره‌ساتێكی ئه‌زموونی له كاره‌ساتێكی هزرییه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت. له ره‌گیی هه‌ر كاره‌ساتێكدا، به جه‌وهه‌ركردنێكی هه‌قیقه‌ت بوونی هه‌یه، واته ڕێڕه‌وێكی "ڕێگه‌پێنەدراو و نایاسایی" هه‌قیقه‌ت وەکو ئۆپه‌راسیۆنێكی كه‌لێن له هه‌قیقه‌ت و وەکو روودانی حزوری خودی كه‌لێن بوونی هه‌یه. هه‌ربۆیه فه‌لسه‌فه خۆی به‌رانبه‌ر به كاره‌سات كراوه ده‌كات. له هه‌ردوولاوه، هه‌ر كاره‌ساتێكی واقیعی، به تایبه‌ت مێژوویی، به شێوه‌یه‌ك خستنه‌ڕووی فه‌لسه‌فیی پێكه‌وه‌گرێدانی سه‌رمه‌ستیی و پیرۆزی و ترس له خۆده‌گرێت.
چه‌ند فۆرمێكی به‌هێز و بینراوی ئه‌م خسته‌ڕووی دیسكۆرسانه بوونی هه‌یه. مرۆڤی نوێی پرۆلیتاری ماركسیزم ستالینی، گه‌لی ئه‌ڵمانی كه به شێوه‌ی مێژوویی په‌یوه‌ستن به نه‌ته‌وه ـ سۆسیالیزم له‌و خستنه‌ڕووە فه‌لسه‌فیانه‌ن، كه هه‌ڵگری ئه‌و كاریگه‌رییه سه‌یره‌ی ترسن دژ به‌و كه‌سه‌ی كه مافی نه‌بووه لەوانە:(خائین به هۆكارێك، جووله‌كه، كۆمۆنیست....)، هەروەها راگه‌یاندنی سه‌رمه‌ستیی شوێن (خاكی ئه‌ڵمانیا، حیزبی سۆسیالیست)، وه‌ك ناوی پیرۆزیش( le Führer,پێشه‌وا [هیتله‌ر]، باوكی گه‌لان).
به‌ڵام چه‌ند فۆرمێكی لاواز و فریوده‌ری تر بوونی هه‌یه. مرۆڤی شارستانییە دیموكراتییه‌كانی په‌رله‌مانتاری ئیمپراتۆریش یه‌كێكی تره له خستنه‌ڕووه فه‌لسه‌فییه كاره‌سات ئامێزه‌كان.
به‌ڵام لێره‌دا شوێنێك زۆر به خرۆشه‌وه بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرێت (رۆژئاوا)، هه‌روه‌ها ناوێكیش كه لێره‌دا زۆر به پیرۆز كراوه (بازاڕ، دیموكراتیی)، هه‌روه‌ها به‌كارهێنانی تیرۆر دژ به‌وه‌ی هه‌یه و نه‌ده‌بوو هه‌بێت، هه‌ساره‌یه‌كیی هه‌ژار، شۆڕشێكی دوور، نا ـ رۆژئاوایی، هه‌روه‌ها كۆچی په‌نابه‌ران كه به‌تاڵكردنه‌وه‌ی رادیكاڵییان به‌ره‌و پایته‌خته ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیان ده‌بات.
ئه‌مانه مه‌به‌سته ئه‌زموونیی و مێژووییه‌كانی خستنه‌ڕووە فه‌لسه‌فییه‌كان[12] بوون كه به‌ره‌و جێبه‌جێكردن پاڵیان پێوه نراوه. به‌ڵام له كام خاڵدا، له نێو خودی فه‌لسه‌فه‌دا، ئه‌م خراپ به‌كارهێنانه كاره‌سات ئامێزه‌ی ئۆپه‌راسیۆنی كاتیگۆرییه سه‌رچاوه گرتووه؟ كام ململانێی ناوه‌كی، فه‌لسه‌فه‌ی له گۆڕه‌پان ده‌ركرووه، وه‌ك شوێنێكی هزر كه له‌وێدا به‌ده‌ستهێنانی هه‌قیقه‌ته‌كان به‌ره‌و به‌رنامه‌ی حزوری هه‌قیقه‌ت كاره‌ساتی لێده‌كه‌وێته‌وه؟
كلیلی ئه‌م كێشه له نێو سروشت و رێژه‌ی ئه‌و په‌یوه‌ندییه ململانێ ئامێزه‌ی نێوان فه‌لسه‌فه و سۆفستاییه.
هه‌ر له سه‌ره‌تایانه‌وه تا ئه‌مڕۆی ئێمه، بردنه‌وه‌و دۆڕانی ئه‌م ململانێیه په‌یوه‌سته به كارایی هه‌قیقه‌ت له نێو ناته‌بابوونی دیسكۆرسه‌كاندا، یان ستایلی ده‌ستنیشانكردنی هزر له‌لایه‌ن ڕێساكانی زمانه‌وه. ئه‌مانه پێك نایه‌ن و ناتوانرێت پێك بێن، لانیكه‌م له كاتێكدا هزر له‌لایه‌ن مه‌ترسییه گه‌وره‌كانه‌وه هه‌ڕه‌شه‌ی لەسەر بێت، جه‌نگێكی كاولكار. له گۆشه‌نیگایه‌كیی فه‌لسه‌فی هیچ شتێك بۆ ئێمه له سۆفستایی هاوچه‌رخ به كه‌ڵك تر نییه. فه‌لسه‌فه نابێت ههرگیز خۆی ته‌سلیمی ده‌ستی توندهاژوویی دژه سۆفستایی بكات. فه‌لسه‌فه خۆی له ناو ده‌بات له‌كاتێكدا لەسەر ئاره‌زوویه‌كی چه‌په‌ڵ و ره‌ش بژێت بۆ خۆ_رزگاكردن له سۆفستایی به‌جارێك بۆ هه‌میشه.
به‌بۆچوونی من ئه‌مه هه‌مانشته كه دۆگماتیزم ده‌ریده‌بڕێت: بانگه‌شه‌كردن بۆ ئه‌وه‌ی كه له‌به‌رئه‌وه‌ی سۆفستایی وەکو له‌ڕێده‌رچوویه‌كه له فه‌لسه‌فه، كه‌واته نابێت بوونی هه‌بێت. نه‌خێر، ده‌بێت سۆفستایی له شوێنی خۆیان دابنرێن.
ئه‌گه‌ر ئه‌وه راست بێت كه سۆفستایی دژایه‌تیكه‌رێكی تاقانه‌ی فه‌لسه‌فه‌یه ــــ زیاتریش به‌لاغه‌ته‌كه‌یان ــ ئه‌وه‌ش راسته كه فه‌لسه‌فه ده‌بێت به‌رده‌وام به‌رانبه‌ر سۆفستایی و هاوشانه‌كانیان و تانه‌وتوانج دانبه‌خۆیدا بگرێت.
كه‌واته سۆفستایی چی ده‌ڵێـت؟
ــــ سۆفستایی ده‌ڵێت هه‌قیقه‌ت بوونی نییه، ته‌نیا ته‌كنیكه‌كانیی ده‌ربڕین بوونیان هه‌یه، لەگەڵ شوێنه‌كانیی ده‌ربڕین. به یارمه‌تیی كاتیگۆری كه‌لێنی هه‌قیقه‌ت، به‌شێوه‌یه‌كی فه‌لسه‌فیی ئه‌وه به ڕه‌وا ده‌زانم كه وه‌ڵامیان بده‌مه‌وه، واته هه‌قیقه‌ته‌كان بوونیان هه‌یه. چیتر ڕه‌وا نییه ئه‌وه بوترێت، به هه‌مانشێوه كه دۆگماتیسم وای ده‌وت، كه ته‌نیا یه‌ك شوێن بۆ هه‌قیقه‌ت بوونی هه‌یه، ئه‌م شوێنه‌ش له‌لایه‌ن خودی فه‌لسه‌فه‌وه ئاشكراكراوه. ئه‌م وه‌ڵامدانه‌وه خێرایه زێده‌ڕۆیی پێوه‌دیاره‌و بانگه‌شه‌ئامێز و كاره‌سات ئامێزه. ئه‌م وه‌ڵامه خێرایه كه‌لێنی ئۆپه‌راسیۆنی هه‌قیقه‌ت لەگەڵ به‌خششی بوون تێكه‌ڵ ده‌كات. ئینجا فه‌لسه‌فه ده‌گۆڕێت بۆ ئۆپه‌راسیۆنێكی عه‌قڵانی كه ده‌بێت بوونی هه‌بێت لەسەر ڕێگایه‌كیی گوماناوی ده‌ستپێكدا. كه‌لێنی به‌ده‌ستهێنان داده‌خات له ڕێگای سه‌رمه‌ستبوون به تاقه شوێنێك كه هه‌قیقه‌ت ده‌بێته نیقابی به‌خششه‌كه‌ی خۆی. ئه‌م شته ته‌ڵه‌كه‌بازییه.
فه‌لسه‌فه ده‌توانێت ڕه‌خنه‌ی بوونی هه‌قیقه‌ته لۆكاڵییه‌كان رووبه‌ڕووی سۆفستایی بكاته‌وه، كاتێك خۆی له خستنه‌ڕووی سه‌رمه‌ستیی شوێنی هه‌قیقه‌تدا به‌لاڕێدا چووبێت.
ــــ سۆفستایی ده‌ڵێت فره‌ییه‌كیی یارییه زمانییه‌كان بوونیان هه‌یه، كه ئه‌ویش كۆیه‌تیی و ناته‌بابوونی ناوه‌كانه. به شێوه‌یه‌كیی فه‌لسه‌فیی ره‌وایه كه ئه‌م شته‌یان له رێگای كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت و شوێن كه له‌وێدا هزر یه‌كگرتوویی كات ده‌رده‌خات، بۆ راست بكه‌ینه‌وه. ئه‌وه پیشان بدرێت كه هه‌قیقه‌ته‌كان به پێی به ده‌ستهێنانیان بریتین له مومكینه‌ته‌كان. ئه‌وه‌ش ره‌وا نییه كه بوترێت ته‌نیا ناوێك بۆ هه‌قیقه‌ته‌كان بوونیان هه‌یه. ئه‌م شته دۆگماتیك و وێرانكه‌ر ده‌بێت كه كۆیه‌تیی ناته‌بایی هه‌قیقه‌ته‌كان له ژێر ناوێكی پیرۆزدا، بزانین فه‌لسه‌فه ئەمە ده‌یبه‌خشێت به هه‌قیقه‌ت.
ـــ سۆفستایی ده‌ڵێت بوون، وەکو بوون له چه‌مك و هزردا ده‌ستپێڕانه‌گه‌یشتووه. به شێوه‌یه‌كی فه‌لسه‌فیی، ده‌ستنیشانكردن و بیركردنه‌وه له شوێنی كه‌لێنی به‌ده‌ستهێنانی هه‌قیقه‌ته‌كان له‌لایه‌ن پلایسی هه‌قیقه‌ته‌وه ره‌وایه. چیتر ئه‌وه ڕه‌وا نییه كه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بكه‌ین له ژێر كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت دا، بۆشایی بوون ده‌بێته تاقه هزرێك له ئه‌كته‌كه‌ی خۆیدا، یان له چاره‌نووسی خۆیدا. فه‌لسه‌فه ده‌بێت واقیعی هه‌قیقه‌ته‌كان له به‌رانبه‌ر سۆفستاییه‌كان دابنێت له‌وانه‌ش هه‌قیقه‌ت جێبه‌جێ بكات. فه‌لسه‌فه له كاتی خستنه‌ڕووی بوون ـ راستی، ترسێنه‌ری فرمانكارانه، له رێڕه‌وی خۆی لاده‌دات. ئیتیكی فه‌لسه‌فه له بنه‌مادا هێشتنه‌وه‌ی سۆفستاییه وه‌ك دژی خۆی، له درێژه‌دان و هێشتنه‌وه‌ی موناقشه و كێبڕكێكی دیالێكتیكیدا. ساتی كاره‌سات ئامێز ئه‌و كاته‌یه فه‌لسه‌فه رایبگه‌یه‌نێت سۆفستایی نابێت هه‌بن، ساتێك كه فه‌لسه‌فه بڕیاری له‌ناوبردنی ئه‌ویتری گه‌وره‌ی(Autre) خۆی ده‌دات.
له نێو دیالۆگه راسته‌قینه فه‌لسه‌فییه‌كاندا، ئەفلاتون سۆفستاییه‌كان به‌درۆ ده‌خاته‌وه. ئه‌و ئه‌م شته له نێو رێزێك له گاڵته‌پێكردن و شكاندنه‌وه به پرۆتاگۆراس له‌گه‌ڵ كالیكلیس و تراسیماخۆس[13] ده‌كات.
له كتێبی ده‌یه‌می یاساكان دا، ئەفلاتون سۆفستایی له رێگای پیلانێكی تاریك كه به‌ستراونه‌ته‌وه به سه‌رمه‌ستی و پیرۆزی و مه‌ترسییه‌وه قه‌ده‌غه ده‌كات. هه‌ربۆیه ئەفلاتون ته‌سلیمی ئیتیكی فه‌لسه‌فیی ده‌بێت و هه‌موو هزری خۆی ده‌خاته به‌رمه‌ترسیی كاره‌سات.
سۆفستایی له هه‌موو كاتێكدا له‌بارن بۆ ئه‌وه‌ی فه‌لسه‌فه ئیتیكی خۆی به‌ده‌ست بهێنێت. چونكه سۆفستایی كه‌سێكه كه بیرمان ده‌خاته‌وه كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت كه‌لێنه. به دڵنیاییه‌وه، ئه‌وان ته‌نیا ئه‌م شته بۆ نكۆڵیكردن له هه‌قیقه‌ت ده‌كه‌ن، واته ئه‌و شته‌ی كه ده‌بێت به‌ره‌نگاری ببنه‌وه. به‌ڵام به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌ك له نێو نۆرمی ئیتیكی ئه‌م به‌رەنگارییه‌دا. توندهاژوویی فه‌لسه‌فیی، فیگۆری هزری كاره‌سات، ده‌یه‌وێت سۆفستایی له‌ناو ببات. به‌ڵام له راستیدا به‌شدار و یارمه‌تیده‌ره له سه‌ركه‌وتنیدا. چونكه ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه پاشه‌كشێ بكات له ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌ی و كه‌لێنه‌كه‌ی، ئه‌وا كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت هیچ نییه جگه له ترسێكی دۆگمایی بۆ جێگربوون. دژ به‌مه سۆفستاییه‌كان به‌رده‌وام رۆڵێكی جوانیان ده‌بێت له پیشاندانی ناشرینكردنی ئاره‌زووی فه‌لسه‌فیی لەگەڵ سته‌مكاریدا. ئه‌مه هه‌موو ئه‌و كێشانه‌یه كه له ئه‌مڕودا رووبه‌ڕووی ئێمه بووه‌ته‌وه. ئایدیای كۆتایی فه‌لسه‌فه هاوكات به واتای كۆتایی كاتیگۆری هه‌قیقه‌تیش دێت. بێ هیچ گومانێك، واته كۆئه‌نجامی كاره‌ساته‌كانی سه‌ده. ترسی دۆگماتیك فۆرمی ده‌وڵه‌تی له خۆگرتووه. خستنه‌ڕووە فه‌لسه‌فییه‌كانی دۆگماتیزم له نێو پۆلیسه‌كان و كه‌مپه‌كانیی مه‌رگدا به‌رجه‌سته بووه. شوێنه‌كان ستایش كراون، ناوه پیرۆزه‌كان به شێوه‌ی ئاواز خوێنراون. ئه‌م كاره‌ساته فه‌لسه‌فه‌ی خستووه‌ته مه‌ترسییه‌وه. داڕووخانی كاتی ـ موقت ـ هه‌موو بڕواپێكراوییه‌كه‌ی ماركسیزم ڕێك هاوشێوه‌ی «بابه‌ته‌كه‌ی هایدیگه‌ر» به‌ڵاكانی ئه‌م مه‌ترسیه‌ن. لێره‌دا ئه‌و به‌هایانه ده‌بینین كه فه‌لسه‌فه ده‌یدات بۆ چاوپۆشین له كه‌لێن و ئه‌به‌دییه‌ته‌كه‌ی. كاتێك چاوپۆشی له ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌ی ده‌كات. نرخی به‌های ئه‌و ویسته‌ی كه ده‌یه‌وێت له جیهاندا خۆی به‌دی بهێنێت.
له‌كاتێكدا راگه‌یاندنیی كۆتایی فه‌لسه‌فه و ناسه‌رده‌میی بوونی هه‌قیقه‌ت به ته‌واوه‌تیی كۆئه‌نجامێكی سۆفستایی ئه‌م سه‌ده‌یه‌یه. ئێمه شایه‌تیی بینینی دووه‌م تۆڵه‌ی ئه‌نتی ـ ئەفلاتونین، چونكه "فه‌لسه‌فه"ی هاوچه‌رخ سۆفستاییه‌كیی په‌ره‌سه‌ندووه، كه له توانا و مه‌زنیدا نوقسانیی نییه.
یاری زمان، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه، هزری لاواز، ناته‌بابوونیی رادیكاڵ، پێشكه‌وتنی فراگمێنت، وردبوونه‌وه‌ی دیسكۆرس: هه‌موو ئه‌مانه ئه‌رگۆمێنتێكن كه به قازانجی هێڵێكی هزری سۆفستایی شكاوه‌ته‌وه و فه‌لسه‌فه‌ی گه‌یاندووه‌ته بنبه‌ست.
به شێوه‌یه‌كیی ساده بڵێین: پاش هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كانی سۆفستایی یان پۆستمۆدێرن كاره‌ساته‌كانیی سه‌ده خۆی به‌ره‌و سه‌رده‌می ته‌رازووی گشتی (le bilan) دژه ــ سۆفستایی ده‌كاته‌وه. له كاتێكدا ئه‌م كاره‌ساتانه له نێو ئیراده‌یه‌كیی زۆر فه‌لسه‌فیی كه له نێو زانستی مێژوودا جێگای خۆی كردووه‌ته‌وە، له‌دایكبووه. ئینجا كاره‌ساته‌كانیی هه‌قیقه‌ت له‌و شتانه‌وه دێن كه له‌لایه‌ن ڕابردوویان و ئه‌و شته‌ی كه پێیگۆڕاون ئازاردراون، فه‌لسه‌فه خۆی داوه‌ته ده‌ست كه‌لێن و ئه‌به‌دییه‌ت: هه‌ربۆیه ره‌وایه كه نوێترین به‌رئه‌نجامیی فه‌لسه‌فیی خۆی به‌ره‌و دژایه‌تیی ده‌سه‌ڵاتی مێژوو و زانستی مێژوو ببات.
خاڵی سه‌ره‌كیی بریتییه لەسەرله‌نوێ جێگرتنی كاتیگۆری هه‌قیقه‌ت له نێو ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌ی خۆیدا، له نێو توانای به‌ده‌ستهێنانیدا. ئه‌م سه‌رله‌نوێ جێگرتنه ده‌بێت به‌رپرسیاریه‌تیی ره‌تكردنه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تیی سۆفستاییه مه‌زنه‌كانیی سه‌رده‌م له ئه‌ستۆ بگرێت. به‌ڵێ، هه‌قیقه‌ت ده‌بێت سه‌رله‌نوێ پلایسه‌كه‌ی دروستبكات و شوێنه‌كه‌ی بداته یاساكانیی زمان، ڕێكه‌وته‌كان، هه‌ستپێنەكراوه‌كان و رووداو و تاقانه‌یی. فه‌لسه‌فه ده‌بێت به شێوه‌یه‌كیی روون له پێناو كه‌لێن، كاتیگۆرییه سه‌نتراڵه‌كه‌ی رابگرێت. هه‌روه‌ها ده‌بێت ئه‌وه‌ش رابگرێت كه كه‌لێن بارودۆخێكه بۆ ئۆپه‌راسیۆنێكی كاریگه‌ر. فه‌لسه‌فه نابێت نه لەسەر هێڵه‌كانیی لۆجیك كه له‌لایه‌ن ماتماتیكی هاوچه‌رخه‌وه فێرده‌كرێت، نه لەسەر باڵاییه‌كان و سنووره‌كان كه له شیعریه‌تیی مۆدێرنه‌وه فێرده‌كرێت، به‌ره‌ڵا بكریت. توندی عه‌شق ئاڵۆزییه‌كانیی ده‌روونشیكاریی روونده‌كاته‌وه. ستراتیجیی قه‌ناعه‌تپێكه‌ر خۆی له نێو دیبه‌یتێك لەسەر سیاسه‌ت و دیموكراتیی روون ده‌كاته‌وه.
ئه‌مه پێنجه‌م گۆڕانه له‌سه‌ر تێزه‌كه‌ی من، كه زۆر به ساده‌یی ده‌توانین پێی بڵێین:
5. فه‌لسه‌فه مومكینه.
له كوێدا دوای شێوازی به‌دیلی ئه‌م شێوازه به‌دیله كه‌وین، ئه‌مه ناولێده‌نێن دووباره‌كردنه‌وه‌ی تێزی 5:
تێزی پێنجی دووباره: فه‌لسه‌فه پێویسته.
لێره‌دا ئه‌م بابه‌ته به واتای مێژووی فه‌لسه‌فه نایه‌ت. به واتای ئایدۆلۆجیش نایه. هه‌روه‌ها به واتای جوانیناسی، یان ئه‌پستمۆلۆجی، یان سۆسیۆلۆجیای سیاسیی نایه‌ت. هه‌روه‌ها به واتای پشكنینی رێساكانی زمانیش نییه. ئه‌مه پرسی خودی فه‌لسه‌فه‌یه له نێو دیاریكردنه تاقانه‌كه‌یدا، له هاوته‌ریبوونی لەگەڵ ئه‌و پێناسه‌یه‌ی كه من خستوومه‌ته‌ڕوو. واته ئه‌و پرسه فه‌لسه‌فییه‌ی كه له لایه‌ن ئەفلاتونه‌وه كرایه‌وه.
ده‌توانین و ده‌بێت، بۆ هاوچه‌رخه‌كانمان كۆماره‌كان[14] و خوان بنووسین. ڕێك چۆن ئه‌فلاتون بۆ گۆرگیاس و پرۆتاگۆراس بۆ سۆفستاییه گه‌وره‌كان نووسی، ئێمه‌ش ده‌بێت بۆ نیچه[15] و ڤیتگنشتاین بنووسین. هه‌روه‌ها بۆ سۆفستاییه بچووكه‌كان، بۆ ڤایتۆمه‌كان[16] و رۆرتییه‌كان[17]. [نووسێنێكی ] نه زۆر و نه‌كه‌م باس ورووژێن، نه زۆر و نه كه‌میش ڕێزدارانه.
فه‌لسه‌فه مومكینه، فه‌لسه‌فه پێویسته. هه‌ربۆیه، بۆ ئه‌وه‌ی فه‌لسه‌فه هه‌بێت، ده‌بێت ئاره‌زووی بۆ بخوازیت. فیلیپ لاكو لابارت[18] ده‌ڵێت مێژوو ــ هه‌ڵبه‌ت به سه‌رنجدانیی بۆ به‌ربه‌ریه‌تیی نازی ـ له ئێستاوه ئێمه‌ی له ئاره‌زووی فه‌لسه‌فه قه‌ده‌غه‌كردووه. ناتوانم له‌مه‌دا هاوڕابم لەگەڵیدا، چونكه ئه‌مجۆره بڕوایه راسته‌وخۆ فەیلەسوف ده‌خاته به‌رده‌م پێگه‌یه‌كیی زۆر لاواز له‌به‌رچاوی سۆفستایی مۆدێرن دا. بابه‌تێكی تر ده‌كرێت: ئاره‌زووكردنیی فه‌لسه‌فه دژ به مێژوو، درزكه‌وتنه نێوان لەگەڵ زانستی مێژوودا. هه‌ربۆیه فه‌لسه‌فه ده‌رده‌كه‌وێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی: ببێته روونكردنه‌وه‌ی ئه‌به‌دییه‌ت، بێ خواوه‌ند بێ رۆح، له ته‌نیا هه‌وڵێكیدا كه ئێمه قه‌ناعه‌ت پێده‌هێنێت به‌وه‌ی كه هه‌قیقه‌ته‌كان بوونیان هه‌یه. ئه‌مه ئاراسته‌وه‌رگرتنێكه كه من ههرگیز وه‌ك هزر و وه‌ك ئه‌رك، دوودڵیم تێدا نه‌كردووه.
ئه‌گه‌ر وەکو مالارمێ كه‌لێنی ئه‌به‌دی هه‌قیقه‌تی فه‌لسه‌فیی به‌راورد بكه‌م به باخچه‌ی گوڵه ئایدیاله‌كان، ئەوە بوونی نییه، گوڵاڵه‌ی گاقڕان[19] كه جۆرێكه «له خێزانی ئه‌م گوڵاڵه‌یه« ـ ته‌نیا له نێو ئۆپه‌راسیۆنیی فه‌لسه‌فیدا بوونی هه‌یه، بۆیه لەگەڵ ئه‌ودا ده‌ڵێم، تێكه‌ڵكردنی سه‌رمه‌ستیی[20] و حوكم ــ به‌هەمانشێوە كه هه‌قیقه‌ت وێنای هونه‌ر ده‌خاته سه‌ر وێنای زانین:
شكۆی ئاره‌زوویه‌كیی درێژ، ئایدیاكان
هه‌موویان له مندا سه‌رمه‌ست بوون له بینینی
خێزانی گوڵاڵه‌گاقڕانه‌كان
له‌ناكاویش ئه‌ركه نوێیه‌كان سه‌ریان هه‌ڵدا.
ئه‌م جۆره ده‌ركه‌وتنه له‌ناكاوه، ئه‌مجۆره گه‌ڕانه‌وه‌ی هزرێكی پێداگره هاوكات بریتین له گره‌وه‌كان. مالارمێ، جارێكی تر: «هه‌موو هزرێك هه‌ڵدانی زارێكه«. با زاره‌كانی فه‌لسه‌فه هه‌ڵده‌ین. كاتێك زاره‌كان كه‌وتنه خواره‌وه، به‌رده‌وام كات بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ سۆفستاییه مۆدێرنه‌كاندا هه‌یە، بۆ ئه‌و شته‌ی مالارمێ ناوی لێده‌نێت «ژماره‌ی گشتی له درووستبووندایه«.
پەراوێزەکان:
[1] historicisme بریتییه له‌و رێبازه فه‌لسه‌فییه‌ی كه پێیوایه مه‌عریفه و ره‌وته هزرییه‌كان و به‌هاكانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك په‌یوه‌ستن به بارودۆخه مێژووییه‌كان، كه ده‌كرێت له‌و فه‌یله‌سوفانه‌ی سه‌ر به‌م رێبازه بیركردنه‌وه‌یه‌ن ئاماژه به هایدیگه‌ر و كارل پۆپه‌ر بكه‌ین.
Tractatus Logico-Philosophicus ئاماژه‌یه بۆ ئه‌م كتێبه‌ی ڤیتگنشتاین. كتێبی تراكتاتۆس یان لۆجیكی ـ فه‌لسه‌فیی.
[3]مه‌به‌ست نووسینی سۆفستاییه‌كانه كه به شێوه‌ی فراگمێنت و پارچه پارچه و پچڕ پچڕ ده‌نووسن، ئه‌م شته هه‌ر له نووسینه‌كانی پرۆتاگۆراس تاوه‌كو هه‌ندێك له فراگمێنته‌كانی كه‌سێكی وه‌ك ڤیتنگشتاین كه له‌م ده‌قه وه‌كو سۆفستایی ناو ده‌برێت راستە.
[4] hypercritiqueمیتۆدێكی ئه‌رگۆمێنتییه كه هه‌وڵده‌دات به وردترین شێوه ره‌خنه‌یه‌كی سیستماتیك له هه‌ر بوارێكدا بخاته‌ڕوو.
[5] ـ لێرەدا بادیۆ بە مەبەست تێزی چوارەم دووبارە دەکاتەوە، واتە وەک جەخت و پێداگری لەسەر ئەم تێزە.
[6] كارناپ فه‌یله‌سووفێكی ئه‌ڵمانیی سه‌ر به ئه‌نجوومه‌نی ڤییه‌نا و قوتابخانه‌ی پۆزیتڤیزمی زانستییه.
[7] L’Apologie de Socrate یه‌كێكه له دیالۆگه‌كانیی ئه‌فلاتون كه باس له دادگاییكردنه‌كه‌ی سوكرات ده‌كات.
[8] پێشتر له سیمناره‌كانی 1889 بۆ 1990 باسم كردووه . بادیۆ.
[9] le toujours de temps
[10] ـ كه‌لێن le vide لای بادیۆ بریتییه گرێچنێكی خۆڕزگاركه‌ر بۆ بوونی بارودۆخێك، ئه‌م كه‌لێنه هه‌رساته‌و له ئه‌گه‌ری ده‌ركه‌وتنه و خاڵێكه كه له رێگایه‌وه بارودۆخێك دروست ده‌بێت. كه‌لێنی هه‌ر شتێك بارودۆخێك یان هه‌قیقه‌تێك به شێوه‌یه‌كی ساده بریتییه له‌وه‌ی كه ئه‌و كه‌لێنه له‌و شوێنه نییه، به‌ڵام بۆ بوونی هه‌ر شتێك له‌وێدا پێویسته.
[11] le mythe d'Er le pamaphilen ئه‌فسانه‌یه‌كه كه له كتێبی كۆماری ئه‌فلاتۆن له به‌شی ده‌یه‌مدا هاتووه ئه‌م ئه‌فسانه‌یه باسی ئافراندنی دونیا و ژیانی پاش مه‌رگه كه بۆ ماوه‌یه‌كیی زۆر بیركردنه‌وه مه‌زهه‌بی و فه‌لسه‌فی و زانستییه‌كانیی خستبووه ژێر كاریگه‌ری خۆی. ئه‌م ئه‌فسانه‌یه باس له "ئێر" ده‌كات كه خه‌ڵكی ناوچه‌ی پامفیلیایه له كاتێكدا له گۆڕه‌پانی جه‌نگدا ده‌كوژرێت و ده‌یانه‌وێت ته‌رمه‌كان هه‌ڵبگرنه‌وه ئه‌و زیندوو ده‌بێته‌وه‌و و باسی سه‌فه‌ری رۆحی خۆی و دونیای پاش مه‌رگ ده‌كات كه رۆحه‌كه‌ی چووه‌ته جه‌سته‌یه‌كیی تر و زیندوو بووه‌ته‌وه.
[12] مه‌به‌ست له خستنه‌ڕووی فه‌لسه‌فیی، كۆی ئه‌و شتانه‌یه كه له پرۆسه‌یه‌كیی فه‌لسه‌فیدا هه‌یه له دیسكۆرس و ئه‌رگۆمێنت و ره‌تكردنه‌وه‌و قه‌ناعه‌تپێكردن و هتد.
[13] له كه‌سایه‌تییه سۆفستاییه‌كانی یۆنانین كه ئه‌فلاتون وێنه‌یه‌كیی ناشرین له‌وان ده‌خاته‌ڕوو.
[14] دیاره بادیۆ خۆی كۆمارێكی تری نووسیوه‌ته‌وه. ئه‌م "كۆماره ئه‌فلاتونه_بادیۆ یه‌كێكه له ده‌قه گرنگه‌كانی ئه‌م فه‌یله‌سووفه كه به جۆرێك له رێگای دیالۆگه‌وه كێشه‌و پرسه‌كانی ئه‌مڕۆی دونیای مۆدێرن زیندوو ده‌كاته‌وه و ده‌یخاته‌وه به‌رباس واته سه‌رله‌نوێ كۆمارێكی تر ده‌نووسێته‌وه! له‌م دیالۆگانه‌دا كه 16 به‌ش له خۆ ده‌گرێت بادیۆ له رێگای لاكان و ماوتسی تۆنگ و هیگڵ و هه‌روه‌ها تیۆرییه‌كانی خۆی له سه‌ر چه‌مكه‌كانیی دیموكراتی و رووداو و سوبێكت هه‌وڵیداوه هه‌ركام له پرسی "دادپه‌روه‌ری، ژن، دیموكراتی، هونه‌ر، شیعر، شۆڕش، به‌ره‌نگاری" له دونیای هاوچه‌رخ و له رێگای دیالۆگی كه‌سه‌كانی نێو ئه‌م كتێبه گه‌نگه‌شه بكات، لێره‌دا به پێچه‌وانه‌ی كۆماره‌كه‌ی ئه‌فلاتون ئه‌و كه‌سێكی تری زیاد كردووه به ناوی "ئامانتا" كه خوشكی ئه‌فلاتونه چونكه پێی وابووه ئه‌فلاتون له‌به‌رهۆكاری باوكسالاری ژنی له نێو دیالۆگه‌كانی نه‌هێناوه.
[15] ئه‌وه‌ی كه لێره‌دا نیچه وه‌كوو سۆفستاییه‌ك ده‌ستنیشانكراوه ده‌كرێت جێگای سه‌رسووڕمان بێت. له‌به‌رئه‌وه‌ی ئیشه‌كانیی نیچه وه‌ك ره‌خنه‌كانیی له سه‌ر فه‌لسه‌فه و هه‌قیقه‌ت، تیۆریی نیشانه، ئه‌رگۆمێنتی جینالۆجیی، كارایی ئیتمۆلۆجی، په‌نابردن بۆ ژیان و بۆ هێز، به‌لاغه‌تیی په‌نده‌كان و میتافۆره‌كان، تووڕه‌یی قه‌ناعتپێكردن، ده‌روونناسی چه‌مكیی، خسته‌ڕووی جه‌ده‌لیی، فراگمێنت، هه‌موو ئه‌مانه هاوكات ڕێگاگەلێکن بۆ درزێك له نێوان فه‌لسه‌فه بۆ شیعرو ئاڵۆزییه‌كی رادیكاڵ له نێوان فه‌لسه‌فه و سه‌فسه‌ته ده‌كاته‌وه. مه‌زنیی ئه‌م هه‌نگاوه وا له نیچه ده‌كات كه ده‌توانین ناوی بنێێن شازاده prince(له كاتیی بیستنی پره‌نسیپ «principe» له نێو وشه‌ی شازاده prince دا) له سۆفستایی مۆدێرن دا. سه‌یركردنی چه‌ند شتێكی له‌م چه‌شنه به ته‌واوه‌تیی ئه‌و جیاوازییه‌ی نێوان په‌یوه‌ندیی هایدیگه‌ر و نیچه له‌سه‌ر ئه‌م پرسه سه‌ره‌كییه روونده‌كاته‌وه. هایدیگه‌ر ده‌یویست درزی شیعر بپارێزت و دیسانه‌وه ــ ده‌ستنیشانی فه‌لسه‌فه‌ی سۆفستایی بكات. له نێو ئه‌م ره‌گه‌زه پارادۆكساڵه‌یه كه وا ده‌كات ئه‌و به شێوازێكی فه‌لسه‌فیی ئیش له سه‌ر ئۆپه‌راسیۆنه‌كانیی سۆفستایی بكاته‌وه، وە دواتر هایدیگه‌ر هاتووه نیچه له لێواری كۆتایی میتافیزیك داناوه، كه به بڕوای من ئه‌رگۆمێنتێكه كه ناكرێت داكۆكی لێبكرێت، به‌ڵام سه‌مپۆتماتیكه. بادیۆ
[16] Gianni Vattimo گیانی ڤایتۆمه‌ی فه‌یله‌سوف و سیاسه‌توانیی ئیتالیی، كه بادیۆ وه‌كوو سۆفستاییه‌كیی هاوچه‌رخ ناوی ده‌بات.
[17] Richard Rorty فه‌یله‌سوفیی شیكاری ئه‌مریكیی.
[18] Philippe Lacoue-Labarthe فه‌یله‌سوف و ره‌خنه‌گری فەڕه‌نسى
[19] Iris جۆره گوڵێكه له ده‌شت و ده‌ر ده‌ڕوێت و چه‌ند ڕه‌نگێكی هه‌یه.
[20] L'exaltation
سه‌رچاوه: Badiou, Alain, Conditions, aux éditions du Seuil, paris, 1992, pp. 57-78.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
سۆفستایی و گوتاری راست
وانه‌ی 13ی كانوونی دووه‌می 1971
میشێل فۆکۆ
لە فەڕەنسییەوە: فازڵ مەحموود
دواجار ئه‌وه‌مان به‌دیكرد کە ئەرستۆ[1] لە په‌یوه‌ندی لەگەڵ فه‌لسه‌فه‌دا، سۆفستایی له ده‌ره‌وه‌ی یارییه‌كه دانابوو، هه‌روه‌ها ئه‌و گوتارێكی فه‌لسه‌فیی دروستكردبوو كه له نێو ره‌گه‌زی هه‌قیقه‌ت دا و له په‌یوه‌ندی لەگەڵ ئه‌م گوتاره‌دا، كرده‌ی سۆفستایی هیچ نییه جگه له شتێكی ده‌ره‌كیی و ناواقیعی نه‌بێت، سێبه‌رێكە. له ئێستا دا لای ئه‌و مێژوونووسانه‌ی كه خۆیان به سۆفستاییه گه‌وره‌كانه‌وه سه‌رقاڵكردووه، هه‌ندێك هه‌وڵی له‌م چه‌شنه بۆ دوورخستنه‌وه‌ی سۆفستاییه‌كان بوونی هه‌یه، له پێناو كه‌مكردنه‌وه‌ی ئه‌و مه‌ودایه و پێدانه‌وه‌ی واقیع به گوتاری سۆفستایی له هه‌ناوی گوتارێكی فه‌لسه‌فیدا (جۆرج گرۆت[2]، تیۆدۆر گۆمپرێز[3]، ئۆژن دۆپرێل[4]) .
وه‌ك ئه‌وه وابێت ته‌نیا له‌م گوتاره فه‌لسه‌فییه‌دایه كه سۆفستاییه‌كان ده‌توانن جیدییه‌ت و واقیعیی خۆیان به ده‌ست بهێننه‌وه، ئه‌و شته‌ی كه دواجار ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ قبووڵكردنی ئه‌و ڕه‌تكردنه‌وه ئه‌رستۆییانه ــ له ژێر فۆرمی : «سۆفستاییه‌كان تاوانبار نین به‌و شتانه‌ی كه تۆمه‌تبار ده‌كرێن، ئه‌گه‌ر تاوانبار بن، ئه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ی كه ده‌یڵێن و ده‌یكه‌ن وا ده‌كات ئێمه سه‌ركۆنه‌یان بكه‌ین، ئه‌وا به دڵنیاییه‌وه ئێمه له نێو ڕواڵه‌تێكی زۆر په‌تیدا گیر ده‌خۆین كه سۆفستاییه‌كانیان تێدا داناوه، به‌ڵام ئه‌وانیش به هه‌ندێك باردا فەیلەسوفن، به واتایه‌ك هه‌ندێك گوتاری راستی ده‌خه‌نه‌ڕوو، گوتاری "بوون"، ئه‌و گوتاره‌ی كه له نێو "بوون" دایه، كه‌واته ئه‌مه ئه‌و خاڵه تاریكانه نین كه به ده‌وریدا له خۆڕا بسووڕێنه‌وه بێ ژیان بێ هیچ جه‌سته‌یه‌ك، له سه‌روو سنووره‌كانی فه‌لسه‌فه‌وه. لە ناو فه‌لسه‌فه‌دا ئه‌وان شوێنی خۆیان هه‌یه، ڕێگه‌ی خۆیان هه‌یه، كه‌واته واقیعی خۆیان هه‌یه«.
من ده‌مه‌وێـت هه‌وڵی راڤه‌یه‌كی تر بده‌م، نامه‌وێ گوشار له خۆم بكه‌م تاوه‌كوو مه‌ودای نێوان فه‌لسه‌فه و سۆفستایی كه‌م بكه‌مه‌وه، یان سۆفستاییه‌كان له رێگای ده‌رگایه‌كی بچووكی مێژووی به‌هابه‌خشینه‌وه سه‌رله‌نوێ بهێنمه‌وه ژووره‌وه، به‌ڵكوو ده‌مه‌وێت مه‌ودایه‌كیان بۆ دابین بكه‌م به‌و شێوه‌یه‌ی كه خۆیان ده‌ركیان كردووه، كرانه ده‌ره‌وه‌یه‌ك كه له‌لایه‌ن ئه‌رستۆو هاوسه‌رده‌م و شوێنكه‌وتووه‌كانییه‌وه ده‌ربڕابوو.
پتر بنیاتنانی جۆرێك له فه‌زای هاوبه‌ش كه له‌وێدا چه‌مكه‌كان و كێشه‌كانی سۆفستاییه‌كانی دێن ده‌به‌سترێنه‌وه به هی فەیلەسوفه‌كان، هه‌وڵدان بۆ تێپه‌ڕاندنی ده‌ره‌وه، شیكاری بۆ ئه‌و شته‌ی كه ده‌یتوانی بوونی هه‌بێت له نێو شێوازی هه‌بوون و كاراییه‌كانیاندا، واته گوتاری سۆفستاییه گه‌وره‌كان له نێو كۆمه‌ڵگایه‌كی وه‌ك كۆمه‌ڵگای یۆنانیدا. له چ هه‌لومه‌رجێكدا گوتارێكی هاوشێوه‌ی وه‌ها توانیویه‌تی بوونی هه‌بێت و له‌ناوبچێت؟ پرسیارێك كه ده‌توانێت ئێمه به‌ره‌و جۆرێكی تری شیكاری و راڤه‌كاری ببات ــ كه به ته‌نیا بریتی نه‌بێت له ڕاڤه‌كانی مێژووی فه‌لسه‌فه، ئه‌و میتۆدانه‌ی كه تا ئێستا له پێناو ده‌ستنیشانكردنی پرۆسه‌كانی كردنه ده‌ره‌وه‌و ئنجا ئه‌و كه‌لێنه به‌جێماوانه‌ی كه له لایه‌ن ئه‌م میتۆدانه‌وه به‌كارهاتووه. بۆ ئه‌مڕۆ دیسان ده‌مه‌وێت له ئاست ئه‌م كردنه ده‌ره‌وه‌یه‌دا ڕاوه‌ستم. ده‌مه‌وێت گۆشه‌نیگایه‌كی فه‌لسه‌فیی وه‌ربگرم، له ئاستی دژایه‌تییه‌ك كه بۆ فه‌لسه‌فه له نێوان به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌یه‌كی راست و هه‌ڵه و ئه‌رگۆمێنتی درۆزنانه دا به‌های خۆی هه‌یه. پیشاندانی ئه‌وه‌ی هه‌موو شتێك له ناوه‌وه‌ی فه‌لسه‌فه‌دا ده‌مێنێته‌وه، كه ده‌توانین لانیكه‌م به كوێریش بیناسینه‌وه، هه‌ندێك لایه‌نیی ده‌ره‌وه‌ش كه بۆ سۆفستایی وه‌ك سه‌مبووله، هه‌ر بۆیه سۆفستایی قۆشمه‌چییه‌كی زۆر مه‌ترسیدار و كه‌له‌ڕه‌ق و قه‌شمه‌ر دروست ده‌كات.
ئەرستۆ چۆن هه‌نگاوی ناوه بۆ كردنه‌ده‌ره‌وه‌ی سۆفستاییه‌كان؟ ئه‌ویش به پێناسه‌كردنی سۆفستایی وه‌ك فه‌لسه‌فه‌یه‌ك كه ناتوانێت بوونی هه‌بێت. ئێ چۆن ده‌توانێت بوونی نه‌بێت و له كاتێكدا وادیاره ده‌رده‌كه‌وێت؟
ئه‌مه رێك ئه‌و به‌ڵگەهێنانه‌وانه‌یه كه ڕواڵه‌تیی بەڵگه‌هێنانه‌وه‌ن له هه‌مانكاتیشدا به‌و شێوه‌یه نین. "نا ـ بوون"[5] له‌م نا ـ فه‌لسه‌فه‌یه‌دا هۆكاری بۆ "بوون"ی خۆی هه‌یه له نێو نا ـ بوونی به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ی ڕواڵه‌تیی دا.
"به‌درۆخستنه‌وه‌ی سۆفستاییه‌كان"[6] له ڕێگای به‌ڵگه‌هێنانه‌وه و ئه‌رگۆمێنت و كێشه جۆراوجۆر و داوه ته‌واو جیاوازه‌كان ئێمه ده‌هێنن و ده‌به‌ن. به شێوه‌یه‌ك: ئه‌وانن كه ده‌زانن كێ فێری كردوون، تا ئەوەی کە گرامەرییەکان فێری ئەوە دەبن کە خوێندكاره‌كانیان بۆیان ده‌ڵێنه‌وه.
«تۆ هیوای ئه‌وه بۆ من ده‌خوازیت دوژمن ده‌ستگیر بكرێت. واته تۆ هیوای ئه‌وه ده‌خوازیت دوژمن له لایه‌ن منه‌وه ده‌ستگیر بكرێت، به‌ڵام هاوكات تۆ هیوای ئه‌وه‌ش ده‌خوزای دوژمن ئه‌م ده‌ستگیركردنه ئه‌نجام بدات».
یان ئه‌مه‌ش: «ئایا ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته به ئه‌سیناییه‌كانه‌وه خاوه‌نداریشی هه‌ر هی ئه‌سیناییه‌كانه؟ ــ به‌ڵێ . .... كه‌واته مرۆڤ ده‌سه‌ڵاتداریی هه‌یه به سه‌ر ئاژه‌ڵیش؟ ــ به‌ڵێ ــ كه‌واته مرۆڤ خاوه‌نداری ده‌سه‌ڵاتدارییه به سه‌ر ئاژه‌ڵ. كۆریسكۆس[7] كه‌سێكی جیاوازه له سوکرات، به‌ڵام سوکرات مرۆڤه كه‌واته كۆریسكۆس كه‌سێ تره تاكوو مرۆڤ.
یان ئه‌مه: چیتر نه‌مانماوه‌و و دۆڕاندوومانه: ئه‌گه‌ر له ده ئێسقان[8]، یه‌كێكیان بده‌ن به تۆ، ئه‌وا چیتر تۆ ده ئێسقانت نییه، كه‌واته تۆ ده ئێسقانت دۆڕاندووه.
ئینجا ئه‌مه‌ش: پرسیارێك بخه‌ڕوو بێ ئه‌وه‌ی ده‌ریخه‌ی بۆچی ئه‌م پرسیاره ده‌خه‌یته‌ڕوو و سه‌باره‌ت به‌چی دهخرێتهڕوو. پرسیارێكی زۆر بخه‌نه‌ڕوو بۆ ئه‌وه‌ی كه‌سی به‌رانبه‌ر چیتر نه‌زانێت ئه‌مه چییه، ئینجا به ده‌نگی به‌رز قسه بكه‌ن.
یان ئه‌مه‌ی تر: هه‌ندێك كرداری رێزمانی به‌كاربهێنن كه ئاماژه به هیچ ڕه‌گه‌زێكی نێر یان مێ نه‌كات و بێ لایه‌ن بێت (له‌مه‌ش) مه‌به‌ستتان پیشاندانی پیاو بێت.
ئینجا ئه‌مه: گفتوگۆكه به‌ره‌و خاڵێك ببه‌ن كه له‌وێدا بتوانرێت ئه‌رگۆمێنتێک كه له پێشدا ئاماده كراوه به‌كاربهێنرێت.
ئینجا ئه‌مه: كاتێك كه‌سی قسه‌كه‌ری به‌رانبه‌ر پشتگیری له تێزێك ده‌كات كه تایبه‌ته به هی فەیلەسوفه‌كان، زاناكان، یان كه‌سێك له‌وان، تێزێكی عه‌وامانه‌ی به‌سه‌ردا بسه‌پێنن وه‌ك ئه‌مهοι πολλοί یان به پێچه‌وانه‌وه.
كۆی ئه‌م زمانلووسییه كه تا ڕاده‌یه‌ك مناڵانه‌یه، ئەرستۆ دابه‌شیان ده‌كات، لانیكه‌م له یه‌كه‌م ساتدا، ئه‌ویش نه‌ك به پێی فۆرمه‌كانیان، به‌ڵكوو به پێی ئه‌نجامه‌كانیان. له راستیدا ئه‌مانه ئه‌رگۆمێنتی هه‌ڵه‌ن، ئه‌و ئه‌رگۆمێنتانه‌ی كه جگه له ڕواڵه‌تیان هیچ راستییه‌كی تریان تیا نییه. ئه‌م ئه‌رگۆمێنتانه هیچ پره‌نسیپێكی تریان جگه له كاریگه‌رییه‌ك نییه كه له پێناو به‌دیهاتنیدا به‌دوایدا ده‌گه‌ڕێن. ئه‌و ڕواڵه‌ته‌ی كه ئه‌م ئه‌رگۆمێنتانه پێی ده‌به‌خشن.
ئه‌و پۆلێنكردنانه‌ی كه ئەرستۆ بۆ پێنج بابه‌ت دابه‌شی كردووه :
ـــ ئه‌و سۆفستاییانه‌ی كه واده‌ریده‌خه‌ن بیروبۆچوونی كه‌سێك به‌درۆ ده‌خه‌نه‌وه: واته سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی كه ئه‌و شته‌ی له لایه‌ن كه‌سی به‌رانبه‌ره‌وه وتراوه بابه‌تێكی دژیه‌كه (ڕه‌تكردنه‌وه‌و به درۆخستنه‌وه).
ــ ئه‌و سۆفستاییانه‌ی كه وا ده‌ریده‌خه‌ن هه‌ڵه‌كانی كه‌سی نه‌یاریان ئاشكرا ده‌كه‌ن (بۆ نموونه پیشاندانی ئه‌وه‌ی كه یه‌كێك له به‌ڵگه‌كانی ئه‌و هه‌ڵه‌یه) (هه‌ڵه).
ــ ئه‌و سۆفستاییانه‌ی كه واده‌ریده‌خه‌ن خه‌ریكی پیشاندانی ئه‌وه‌ن كه كه‌سی نه‌یاریان پشتگیری له تێزێكی تاقانه ده‌كات كه هیچ كه‌سێك ناتوانێت به شێوه‌یه‌كی عه‌قڵانی پشتگیریی له‌و تێزه بكات (پارادۆكس).
ـــ ئه‌و سۆفستاییانه‌ی ده‌یانه‌وێت بڕوا به كه‌سی به‌رانبه‌ریان له گفتوگۆدا بهێنن كه ئه‌و هیچ له ڕێزمان نازانێت و سه‌ری له رسته‌سازی ده‌رناچێت.
ـــ دواجار ئه‌و سۆفستاییانه‌ی كه ده‌یانه‌وێت قه‌ناعه‌تی ئه‌وه دروست بكه‌ن كه كه‌سی ڕكابه‌ر و نه‌یاریان هه‌ر قسه ده‌كات و هیچ ناڵێت، واته تا كۆتایی ته‌نیا وشه له سه‌ر وشه كه‌ڵه‌كه ده‌كات.
له ژێر هه‌ركام له به‌شه گه‌ورانه، ئەرستۆ ئاماژه‌ی به‌وه كردووه كه كام له سۆفیستاییه‌كان له پێناو ئه‌م یان ئه‌و ئه‌نجام، زۆرترین به‌كارهێنانی كردووه:
(بۆ نموونه هاوئاوازی، به تایبه‌ت بۆ به درۆخستنه‌وه‌یه‌كیی درۆزنانه، ئاماده‌كرنی گوتارێكی له پێشدا ئاماده‌كراو له پێناو پارادۆكس، هه‌ندێك لایه‌نی نامۆی ڕێزمان له پێناو پیشاندانی هه‌ڵه له رسته‌سازی دا).
به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئێستا پرسیاری ئه‌وه له خۆمان بكه‌ین چ شتێك ده‌توانێت له نێوان هه‌موو ئه‌م پرۆسانه هاوبه‌ش بێت كه ده‌توانێت به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌یه‌ك له نێو ئه‌م یاریی به وشانه دروست بكات، یان له لایه‌ن ئه‌و پرۆسانه‌وه كه ئه‌م گفتوگۆیانه‌ی ئاڵۆز كردووه‌و ئێمه ده‌توانین ناوی لێ بنێین «ویژدانی خراپ»، ئێمه‌ی ئه‌وی تر، ئه‌وه زۆر به ئاسانی ئه‌وه به‌دی ده‌كه‌ین كه ئه‌مه به واتای شێواندنی ماددی ره‌گه‌زه‌كانی گوتار دێت.
هه‌وڵمانداوه ئه‌م شێواندن و ته‌ڵه‌كه‌بازییه به شێوه‌یه‌كیی سه‌ربه‌خۆ و جیاواز له‌وه‌ی ئەرستۆ ده‌ستنیشان و پۆلێن بكه‌ین:
ــ دووباره یان دووباره‌كردنه‌وه‌ی هه‌مان وشه له نێو شوناسه مادییه‌كه‌ی خۆیدا له كاتێكدا ته‌نانه‌ت هه‌مان واتاش نه‌دات (له پێناو سوودمه‌ندبوون له گومانكردن له نووسینی وشه كه تاوه‌كوو سه‌ده‌ی سێیه‌م ئاماژه به شێوازی ده‌ربڕینی نه‌كراوه).
ــ جیاكردنه‌وه‌و سه‌رله‌نوێ پێداچوونه‌وه‌و، درێژكردنه‌وه‌ی هێڵی وشه‌كان به شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام كه ده‌بێته هۆی دروستكردنی گوتار.
ـــ هێنان یان یاریكردن به‌و وشانه‌ی كه پێشتر دروستكراوه كه ته‌نیا پێویسته بۆ ماوه‌یه‌كی كه‌م دووباره بكرێنه‌وه.
ـــ به‌كارهێنانی هه‌ندێك تایبه‌تمه‌ندیی ڕێزمانیی.
ئه‌م شێواندن و ته‌ڵه‌كه‌بازییه‌یه كه ئەرستۆ و فه‌لسه‌فه به ناشه‌رعی و ناڕه‌وا هه‌ڵسه‌نگاندنیان بۆ كردووه، كه‌واته لێره‌دا ده‌پرسین جیاوازیی كامیان لەگەڵ ئه‌وانه‌ی كه له لایه‌ن به‌ڵگەهێنانه‌وه‌یه‌كی راسته‌قینه‌وه جێبه‌جێكراوه، راسته؟
A ــ كۆی هه‌موو جیاوازییه‌كان له په‌یوه‌ستبوون لەگەڵ شێواندنه‌كان خۆیی و ڕێساكانیان:
ـــ پاش هه‌موو ئه‌م سه‌رنجانه، هه‌ر به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌یه‌كی ڕه‌وا (له روانگه‌ی ئەرستۆ) هه‌ڵگری ئه‌و شێواندنانه‌یه كه دوور نین له‌و شتانه‌ی كه ئێمه له ئیشه‌كانی سۆفستاییه گه‌وره‌كاندا به‌دی ده‌كه‌ین: هه‌ر A بریتییه له B، به هه‌مانشێوه B بریتییه له C، كه‌واته هه‌ر A یه‌ك C یه .
دوو گوزاره‌كه‌ی یه‌كه‌م دابه‌ش ده‌كه‌ین بۆ سه‌ر دوو و ئینجا كۆتایی دووه‌م ده‌كه‌ین به جێگره‌وه‌ی كۆتایی یه‌كه‌م. به‌ڵام هه‌ر شێواندنێك به‌رده‌وام په‌یوه‌سته به دوو شته‌وه:
ــ سه‌ره‌تا پێناسه‌كردنێكی یه‌كه پێكهێنه‌ره‌كانی گوتار و داڕشتنه‌وه‌یان... بكه‌ر، په‌یوه‌ندی نێوان نیهاد و گوزاره، ده‌سته‌واژه.
ـــ پاشان ڕێساكانی جێگۆركێی بكه‌ر له‌مانه‌وه بۆ ئه‌وی تر، گوزاره‌كان، ده‌سته‌واژه‌كان. كه‌واته كاتیگۆرییه‌كان، لێك نزیكه‌كان، په‌یوه‌ستبوونه‌كان.
به كورتی، ڕێزمانێك به واتایه‌كیی به‌رفراوان: تیۆری ره‌گه‌زه‌كان، تێكه‌ڵبوونیان له په‌یوه‌ستبوونیان به یه‌كه‌وه.
سۆفستاییەکان پێداگری له‌سه‌ر ستراكچه‌ره لاوه‌كییه‌كانیی ده‌سته‌واژه ناكه‌ن، به‌ڵكوو له‌سه‌ر بوونی گوزاره‌یه‌ك پێداگری له سه‌ر ئه‌و كرداره ده‌كه‌ن كه وشه‌كان ده‌ریببڕێت و له گه‌رمه‌ی گفتوگۆدا به‌و شێوه‌یه بمێننه‌وه كه ده‌ربڕاون، به‌هەمانشێوه كه به‌رهه‌م هێنراون و بتوانرێت دووباره بكرێنه‌وه و تێكه‌ڵكبكرێن لەگەڵ هاوبه‌شه‌كانیان، واته: نه‌ك وه‌ك فۆرمێكی ئایدیاڵ، به شێوه‌یه‌كی ڕێكوپێك كه ده‌توانێت هه‌ندێك جۆری ناوه‌ڕۆك وه‌ربگرێت، به‌ڵام تا ڕاده‌یه‌ك وه‌ك ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌ی كه جه‌نگاوه‌ره‌كان پاش جه‌نگ له ناوه‌ڕاستی خۆیان دایده‌نێن و دابه‌شی ده‌كه‌ن، ئه‌ویش به شێوه‌ی دیالێكتێكی[ مه‌به‌ست له دیالێكتیكی لێره مشتوومڕ و گفتۆگۆیه له سه‌ر بابه‌ته دژیه‌كه‌كان][9].
با خاڵی ده‌ستپێكی سۆفستایی دابنرێتεις μέσον واته له ناوه‌ند، كه كاره‌كته‌ری كۆمه‌ڵگایه‌كه له ڕوانگه‌ی هاوبه‌شه‌كانییه‌وه ئه‌ویش نه‌ك به پێی فۆرمێكی گشتی به‌ڵكوو به پێی پێگه‌یان، له‌و شوێنه، له‌و ساته، له‌و ناوه‌نده، ئه‌م شته چی ده‌گه‌یه‌نێت؟
a ـ ئه‌وه‌ی وه‌ك رووداو به‌رهه‌م هێنراوه، واته یه‌كجار روویداوه‌و یه‌كجار بۆ هه‌مووان، هه‌میشه وه‌ك رووداو ده‌مێنێته‌وه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بێت‌و به‌شه جیاوازه‌كانی ئه‌م رووداوه له هه‌موو شوێنێكی ئه‌م هاوسه‌نگییانه‌دا نه‌بن له گۆشه‌نیگای فۆرمی ده‌سته‌واژه‌وه، ئه‌وا هاوشێوه‌ن ئه‌ویش له گۆشه‌ی ئه‌م رووداوه‌وه.
له گوزاره‌ی «5 واته +2+3»، 5،2،3 ئه‌و رووداوانه‌ن كه خۆیان به‌هه‌مان شێواز ده‌رده‌خه‌ن. هه‌ربۆیه پێویست به‌وه ناكات به‌شێكی جیانه‌كراوه 2+3 بهێڵینه‌وه[10].
ئه‌م رووداوه دابه‌شكراوه بۆ چه‌ند به‌شێك كه ده‌تانه‌وێت ئه‌میان لەگەڵ ئه‌واندا هاوشێوه بن. لێره‌دا ناتوانرێت تایپه‌كانیی تیۆری په‌یوه‌ندییمان هه‌بێت واته ڕێساكانیی جێگۆڕكێی ره‌گه‌زه‌كان له نێو خۆیاندا . ئه‌و جیاوازییانه‌ی كه رۆڵ ده‌بینین ئه‌مانه‌ن:
ــ ده‌ره‌وه و ناوه‌وه له په‌یوه‌ندی لەگەڵ ئه‌م یارییه.
ــ زاكیره و له بیركردن.
په‌یوه‌ستبوون به هه‌ندێك كرده‌ی دیاریكراو و رسته له‌به‌ركراوه‌كان له ڕێگای زاكیره: نه‌ك به پێی جیاوازییه فۆرمێله نه‌گۆڕاوه‌كان به‌ڵكوو سنووره به‌رز و نزمه‌كانیی گۆڕه‌پانی جێبه‌جێكردنه‌كان.
b ـ به‌ڵام وته كه "له ناوه‌ند" دا جێگۆڕگێی پێكراوه به واتای شتێكی تر دێت. له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌رگۆمێنتێكی سۆفستایی هه‌بووه، ئه‌وا به ته‌نیا نابێت سهرنج له‌وه بدرێت كه شتێك وتراوه، به‌ڵكوو ده‌بێت سهرنج له‌وه بدرێت كه شتێك له لایه‌ن كه‌سێك وتراوه. به‌ڵام ئه‌م شته ده‌خوازێت كه به شێوه‌یه‌كی چڕتر سهرنج بدرێت.
دانه‌پاڵی وته به بكه‌رێكی قسه‌كه‌ر ناگه‌ڕێته‌وه بۆ واتایه‌ك كه ئه‌و ویستوویه‌تی دایبنێت یان مه‌به‌ستێكی واتاداری یان بیركردنه‌وه‌ی. ئه‌گه‌ر ئه‌و كاری verbe به‌كارهێنابێت هیچ گرنگییه‌كی نییه كه ئه‌و بكه‌ره قسه‌كه‌رە ویستوویه‌تی «فێری ببێت»[11]. ئه‌م مه‌به‌سته ته‌ركیز ناخاته سه‌ر به‌كارهێنانی وشه له گفتوگۆدا، به‌ڵكوو به شێوه‌یه‌كی زۆر رادیكاڵ: ئه‌و به‌شه سه‌فسه‌ته‌یه‌ی كه رۆڵ ده‌بینێت ڕێگه نادات بكه‌ری قسه‌كه‌ر بگه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ر ڕێساكان (ڕێسای ڕێزمان یان لۆژیك) له په‌یوه‌ستبوون به به‌كارهێنانی ئه‌و وشانه‌ی كه هه‌موو هاوبه‌شه‌كان قبووڵیان كردووه. هیچ ڕێگایه‌ك به‌ره‌و «ئاستێكی حوكمدانی مێتازمانه‌وانیی métalinguistique بوونی نییه«. هه‌موو بكه‌رێك به‌ستراوه‌ته‌وه به په‌یوه‌ندییه‌كی راسته‌و‌خۆی یان دانه‌پاڵێكی [دانه‌پاڵێكی ساخته] ئه‌و شته‌ی كه وتراوه: یان وه‌ك ئه‌و شته‌ی كه خۆی وتویه‌تی، یان وه‌ك ئه‌و شته‌ی كه له وه‌ڵامدا وتویه‌تی به‌ڵێ.
پشتڕاستكردنه‌وه‌یه‌كی بكه‌ری قسه‌كه‌ر بوونی هه‌یه سه‌باره‌ت به وته نه‌ك خاڵێكی پشتڕاستكردنه‌وه بۆ ڕێساكان یان ئامانجه‌كانی واتاكان. ئه‌گه‌ر بكه‌ر بیه‌وێت پێداگرییه‌كانی تاوه‌كوو كۆتایی بپارێزێت، ئه‌وا ئه‌م پێداگرییه وه‌ك حسابكردنێك بۆ ئه‌و ده‌مێنێته‌وه، ده‌توانێت خۆی له‌گه‌ڵدا هاوته‌ریب بكات و بیباته‌وه. ئه‌گه‌ر نه‌توانێت ئه‌م پێداگرییه‌ی بپارێزێت، ئه‌وا پێداگرییه‌كه‌ی ده‌دۆڕێنێت و كه‌سێكی دۆڕاوه. گرنگ نییه كه ئه‌و راستی وتووه یان درۆ و هه‌ڵه. حساب بۆ ئه‌مانه ناكات. ئه‌و ناچاره له نێوان خۆی و رسته‌كانیدا درزێك دروست بكات، چاوپۆشی له خاوه‌ندارێتییان بكات یان حسابیان بۆ بكات و ئینجا به‌كاری نه‌هێنێت.
سۆفستایی هیچ ناسه‌لمێنێت، یان ده‌یباته‌وه یان ده‌دۆڕێ. بۆیه شێواندنێكی لۆژیكی و ڕه‌وا به بۆچوونی ئەرستۆ په‌یوه‌سته به سیستمێكی نه‌ناسراو، نه‌گۆڕ، هاوبه‌ش له ناوه‌وه‌دا كه تاكه‌كان له پێناو به‌رهه‌م هێنانی وته‌كانی خۆیان جێگۆڕگێی پێده‌كه‌ن و له خستنه‌ڕووی ده‌سته‌واژه‌یه‌كی ناسراو وه‌ك ئه‌وه‌ی تازه و ڕاست بێت ده‌ستهه‌ڵده‌گرن، سۆفستایی له ئاستێكدا یاریده‌كات كه رووداوه به‌ده‌ستهاتوو و ئه‌رگۆمێنت بۆ هێنراوه‌كان له نێو بازنه‌ی زاكیره‌یه‌كی ده‌ستنیشانكراودا بۆ تاك جێگای قبووڵكردن بێت، ئه‌گه‌رچی سه‌رنجدان بۆ واتاكان یان ڕێسا فۆرمێله‌كان له ده‌ربڕینیاندا چاودێری كرابن.
له ژێر پشێوی و ویژدانێكی خراپ و كاڵفاما‌نه‌ی سۆفستایی دا، ئه‌وه پێگه‌ی دوو جه‌مسه‌رەی بكه‌ری قسه‌كه‌ر و گوتاره كه ده‌كه‌وێته به‌ر مشتوومڕه‌وه. (رووداوی به‌رهه‌م هێنراو، زاكیره، جێگای ئاماژه پێدان، پاراستن یان چاوپۆشی).
ئه‌و كاره‌كته‌ره سێ ڕه‌هه‌ندییه ڕێكوپێك و دروست و ته‌واوه‌ی ئه‌رگۆمێنـتی راسته كه ده‌لاله‌ت له په‌یوه‌ندییه‌كی راشكاو ده‌كات له نێوان رێساكان و بكه‌ر و وته‌ی به‌رهه‌م هێنراو و مه‌به‌ستێكی واتادار هه‌رچه‌ند كه زۆر گشتیش بێت. ئه‌م په‌یوه‌ندییه كاره‌كته‌ری رووداوی وته له ئیش ده‌خات.
به پێچه‌وانه‌شه‌وه په‌یوه‌ندی نێوان بكه‌ر و وته كه خۆی له چوارده‌وری رووداودا ڕێك ده‌خات، هه‌ر له هه‌میشه‌یی بوون و دووباره‌بوونییه‌وه له شوناس و پاراستنییه‌وه (بێ هیچ ڕێسایه‌كی جیاوازی ناوه‌كی) تاكوو پشتبه‌ستن (به پێی ئه‌و فۆرمه‌ی كه ده‌به‌سترێته‌وه به كاراییه‌كی دروستی وشه‌كه تاكوو ناته‌واویی)، هه‌موو ئه‌م په‌یوه‌ندییانه كه كاره‌كته‌ری سۆفستایی و فه‌لسه‌فه یان زانست دیاری ده‌كه‌ن، په‌یوه‌ندییه‌كه وه‌ها، گوتاری فه‌لسه‌فیی و زانستی له رووی فۆرمه‌وه وه‌ك ناڕێك و پێكی و له رووی ئه‌خلاقیشه‌وه وه‌ك نادروستی له رووی ده‌روونشیكاریشه‌وه وه‌ك شتێكی مناڵانه، ده‌كاته ده‌ره‌وه. لۆژیك و مۆراڵ و ده‌روونشیكاری له‌م كردنه ده‌ره‌وەیه‌دا ئاگاداری ئه‌م مناڵانه بوون کە ساخته‌كارانه‌و پشێوی نانه‌وه‌ی سۆفستاییه و چاودێری ده‌كات. سۆفستایی به واتایه‌كی دروست بریتییه له لادان: بكه‌ره قسه‌كه‌ره‌كان به جه‌سته تاوه‌كوو مادیه‌ت خاوه‌نی گوتاری خۆیانن، په‌یوه‌ندییه‌كی ناپێویست، په‌یوه‌ندییه‌ك كه عه‌یبه‌وعار له نه‌زمی مۆراڵی كه‌سێكی عاقڵ ده‌دۆزێته‌وه. سۆفستاییه راسته‌قینه‌كانی ئه‌مڕۆ ره‌نگه لۆژێك زانه‌كان نه‌بن، به‌ڵام بێرتاردند راسڵ، بریسیت و ڤۆلڤۆسن له‌وانه‌ن.
B ــ كۆمه‌ڵه‌ی دووه‌می جیاوازییه‌كان په‌یوه‌سته به كاریگه‌ریی هه‌قیقه‌ت له سه‌ر ئه‌م شێواندنه. ئه‌مجاره، به سه‌رنجدان له سۆفستایی ده‌ست پێده‌كه‌م یه‌كسه‌ر دێمه سه‌ر به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌یه‌كی ڕه‌وادار.
1/ له ته‌نیشت سۆفستاییه‌وه به‌دڵنیاییه‌وه زۆرجار پرسی هه‌قیقه‌ت و دژیه‌كی بوونی هه‌یه:
ــ كاتێك پێشنیارێك له لایه‌ن كه‌سی قسه‌كه‌ر [له گفتوگۆكه] پشتڕاست ده‌كرێته‌وه، ئه‌و پێشنیار و رسته‌یه وه‌ك راستی پشتڕاست كراوه‌ته‌وه..
ــ كاتێك كه‌سی قسه‌كه‌ر شتێك دهردهبڕێت، یه‌كسه‌ر ئه‌وانی تر سه‌باره‌ت به‌وه پێی ده‌ڵێین: راوه‌سته لێره، تو شتی دژ به یه‌ك ده‌ڵێی.
نموونه. بۆ هه‌قیقه‌ت: ئه‌وه‌ی كه تۆ نه‌تدۆڕاندووه، تۆ هێشتا هه‌ته، تۆ شاخه‌كه‌ت [شاخی ئاژه‌ڵ] نه‌دۆڕاندووه، كه‌واته تۆ شاخت هه‌یه.
نموونه بۆ دژیه‌كیی: ئێلێكترا[12].
a ـــ به‌ڵام كاتێك به شێوه‌یه‌كی وردتر سه‌یر بكرێت، تێده‌گه‌ین كه ئه‌م سه‌لماندنه‌ی كه خراوه‌ته‌ڕوو یان قبووڵكراوه به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی په‌یوه‌ست نییه به هه‌قیقه‌تی ده‌سته‌واژه‌وه، به‌ڵكوو ویستی بكه‌ری قسه‌كه‌ر ئه‌و شتانه ده‌ڵێت كه ده‌یهێنێته سه‌ر زمان. سه‌لماندن زیاتر نه‌زمێكی په‌یماندانه تاكوو نه‌زمێكی پشتڕاستكردنه‌وه. راگه‌یاندن له راستیدا ده‌رنابڕێت، ناخرێته نێو په‌یوه‌ندی نێوان وته و واقیعێكی ده‌ره‌كی ئه‌م وته‌یه، كه توانای سه‌لماندنی ئه‌م وته‌یه‌ی هه‌بێت.
ده‌ربڕین به‌ستراوه‌ته‌وە به‌و شته‌ی قسه‌كه‌ر ده‌یڵێت. زیاتر پشتڕاستكردنه‌وه‌ی وه‌فاداربوونه به‌و وته‌یه تاكوو واقیع. وەفاداربوونی بۆ [وته]ی راست له سۆفستایی دا بریتییه له خۆبه‌رپرسیاركردن به‌رانبه‌ر به وەفاداربوون. له‌م ڕووه‌وه راستییه‌كی گرنگ ئه‌وه‌یه كه سۆفستایی لەگەڵ ئه‌مه‌دا ئۆنتۆلۆژییایه‌كی سه‌یر دروست ده‌كات، ئۆنتۆلۆژیاییهكی ناته‌واو و سنووردار و پچڕاو پێكهاته شێواو.
له راستیدا، تاقه شتێك كه سۆفستایی ده‌یشێوێنێت، تاقه بوونێك كه به‌رده‌نگ و دوێنه‌ریه‌تی، بریتییه له‌و شته‌ی وتراوه، ئه‌و وته‌یه له نێو واقیعی ماتریاڵی دا. ماتریاڵێتی پاراۆدكساڵ كه په‌یوه‌سته به ده‌نگه‌كان یان پیته‌كان، هه‌ربۆیه ئه‌مانه وه‌ك وشه‌كان زۆر ده‌گمه‌نن، له درێژبوونه‌وه‌ی هێڵی نووسینی پیته‌كان خۆیان و لانیكه‌م و به‌رده‌وامییان.
بۆیه گه‌ر وشه‌كان واقیعی ماددی تایبه‌ت به خۆیان هه‌بێت له نێو شته‌كانی تردا، ئاشكرایه كه ناتوانن لەگەڵ شته‌كانی تردا په‌یوه‌ندییان هه‌بێت: ناتوانن نیشانه‌ی واتاییان هه‌بێت، یان ده‌رببڕێن یان به‌یان بكرێن، هیچ لێكچوونێك له نێوان وشه‌كان و شته‌كاندا نییه كه له ڕێگایه‌وه ئه‌م وشانه ده‌بێت قسه‌ی پێبكه‌ن. زۆربه‌ی وشه‌كان ده‌توانن پاڵنراو بن، و له لایه‌ن شته‌كانه‌وه ببزوێنرێن.
بۆیه له‌به‌رئه‌وه‌ی وشه‌كان واتای شته‌كان ناده‌ن كه‌واته ناتوانین له ڕێگای گوتاره‌وه ده‌ستمان به شته‌كان بگات، گوتار جیاكراوه‌ته‌وه له‌و شته‌ی كه قسه‌ی له سه‌ر ده‌كات ئه‌ویش له ڕێگای یه‌ك كرداره‌وه كه گوتار خۆی شتێكه، وه‌ك ئه‌و شته‌ی له سه‌ری قسه ده‌كات. شوناسی حاڵه‌تی شته‌كان ده‌بێته هۆكاری دروستبوونی درزێك له په‌یوه‌ندی لەگەڵ دال[13] دا.
به‌ڵام ئه‌گه‌ر له كاتی گوتار دا ده‌ستمان به شته‌كان نه‌گا، ئه‌ی وشه‌كان له سه‌ر چی قسه ده‌كه‌ن، ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌رچی؟ بۆ سه‌ر هیچ ــ كاتێك گه‌ر بڕوامان وابێت له سه‌ر بوونه‌كان قسه ده‌كه‌ین، قسه‌مان له سه‌ر هیچ نه‌كردووه.
هه‌روه‌ها له ده‌وروبه‌ری به‌گروپكردنه‌وه‌ی پراكتیكه سۆفستیاییه‌كان هه‌موو ئۆنتۆلۆژیاییهكی پێش‌سوکراتییه‌كان به‌دی ده‌كه‌ین تاكوو ئه‌وه‌ی ئیلیاییه‌كان ئاماده‌یان كردبوو، ره‌نگه هه‌ر ئه‌مه‌ش بووبێته پرس و بابه‌تێك له نێو سۆفستایی دا كاتێك ئەفلاتون ویستبووی زاڵ بێت به‌سه‌ر سۆفستاییه‌كان دا. بۆ كردنی ئه‌م شته پێویست بوو ئەفلاتون زاڵ بێت به‌سه‌ر ئه‌م ئه‌نتۆلۆژیایه‌دا. به‌ڵام ئه‌و پارادۆكسانه‌ی كه ئیمه لای سۆفستاییه‌كان به‌دی ناكه‌ین ئه‌و یارییانه نین سه‌باره‌ت به تایبه‌تمه‌ندكردنه‌كان: سۆفستاییه‌كان شایه‌تی له سه‌ر په‌یوه‌ندییه ئاڵۆزه‌كانی نێوان شوێنی "بوون" و وته تایبه‌تمه‌ندكراوه‌كان ناده‌ن.
ئه‌وان كردنه‌ده‌ره‌وه‌ی شتێكی تریان بنیات ناوه، په‌یوه‌ندیی رووداوێكی ده‌ربڕوا لەگەڵ ئه‌وه‌ی ده‌ربڕاوه. هاوكات لەگەڵ ئه‌م ئاڵۆزییه تایبه‌تانه‌یان كه ئه‌مه به واتای ئۆنتۆلۆژیایه‌‌كی پێویست بۆ هه‌قیقه‌تی ده‌سته‌واژه‌كان نییه، به‌ڵكوو ئۆنتۆلۆژییایه‌كی هه‌میشه‌یی شكست و سه‌رله‌نوێ ده‌ستپێكردنه‌وه‌یه كه ده‌رفه‌تی بنیاتنانی تۆمه‌تێك له وته‌وه بۆ بكه‌ر ده‌دات.
كاریگه‌رییه رواڵه‌تییه‌كه‌ی هه‌قیقه‌ت كه له نێو سۆفستایی دا رۆڵ ده‌گێڕێت له راستیدا هێڵێكی په‌یوه‌ندی نیمچه یاساییه له نێوان رووداوێكی گوتاری و بكه‌ری قسه‌كه‌ردا. لێره‌دا ئه‌و شته‌ی كه لای سۆفستاییه‌كان وه‌ك ئه‌نجامدانی دوو تێز خراوه‌ته‌ڕوو به‌دی ده‌كه‌ین: هه‌مووشتێك راسته (هه‌ر كه شتێك ده‌ڵێی، ئه‌وه خۆی بریتییه له بوون). هیچ شتێك راست نییه (تۆ زۆر به باشی وشه‌كان به‌كار ده‌به‌ی، ئه‌م وشانه به هیچ شێوه‌یه‌ك ده‌ربڕی بوون نییه).
b. ده‌توانین سه‌باره‌ت به دژییه‌كیش هه‌مان شت بڵێن. له رواڵه‌تدا، به‌كارهێنانی دژیه‌كی له لایه‌ن سۆفستاییه‌وه له پێناو ڕه‌تكردنه‌وه‌ی وته‌یه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر به شێوه‌یه‌كی وردتر سهرنج له‌مه بده‌ین، به واتایه‌كی ته‌واو جیاوازتر دێت. له نێو یاری سۆفستایی دا شتی دژ به یه‌ك وتن، به واتای وتنی هه‌مان شته. هه‌مان شت به شێوه‌یه‌كی یه‌كسان و جه‌وهه‌ری. شتی دژبه‌یه‌ك وتن، به ته‌واوه‌تی به واتای شتێكی تر دێ و یه‌ك شت به ته‌نیا ناگه‌یه‌نێ. له نێو فه‌لسه‌فه‌دا به باشی مه‌دلوول signifiéو جیاوازی به‌دی ده‌كه‌ین، زۆر به باشی ده‌توانین شتێك بڵێین، پاشان شتێكی تر، بێ ئه‌وه‌ی دژ به یه‌ك قسه بكه‌ین. به كورتی له نێو سۆفستاییدا، تاقه "بوون"ێك ئه‌و شته‌یه كه وتراوه، ئه‌مه‌ش دوو ئیحتیمالی هه‌یه: یان وتنی هه‌مان شته، یان نه‌وتنی هه‌مان شته (وتن و نه‌وتن، كه دوو شتی زۆر دژبه‌یه‌كن).
تێده‌گه‌ین بۆچی سۆفستاییه‌ك كه بۆ ئۆنتۆلۆژیا ته‌نیا یاری نێوان بوون و نا ـ بوون ده‌زانێت، بۆ لۆژیكیش ته‌نیا دژایه‌تیی نێوان ئه‌مانه ده‌زانێت، هه‌ربۆیه سۆفستایی هه‌موو پارادۆكسه هزرییه پێش‌سوکراتییه‌كان به كار دێنێت، به‌ڵام ئه‌مانه ته‌نیا له یه‌ك ئاستی گوتار دا جێگۆڕگێ پێده‌كات.
سۆفستایی زۆر جوان یاری به دژیه‌كه نزیكه‌كانی وه‌ك بوون/ نا ـ بوون، دژیه‌كیی / و نادژیه‌كیی، راست / هه‌ڵه ده‌كات، ده‌بێت به باشی له شێوازی ئه‌م یاریكردنه تێبگه‌ین:
ــ راست / هه‌ڵه وه‌ك هاوشێوه‌ی: رازیبوون/ نارازیبوون ئیش ده‌كات.
ــ بوون / نا بوون وه‌ك هاوشێوه‌ی: وتی/ نه‌یوت ئیش ده‌كات.
ــ نادژیه‌كیی/ دژیه‌كیی وه‌ك ره‌تكردنه‌وه/ ره‌تنه‌كردووه ئیش ده‌كات.
ئه‌م دژیه‌كانه، به‌هەمانشێوه كه ده‌یبنین رۆڵی ئاستی گوتار ده‌بینن وه‌ك رووداوێك له نێو ئه‌م یارییه‌دا. له‌م یارییه‌دا له نێو دژایه‌تییه‌كی سه‌ره‌كیی دا سه‌ركه‌وتوو/ شكستخواردوو ده‌گه‌نه لووتكه‌ی خۆیان. كه‌سی سه‌ركه‌وتوو ئه‌و كه‌سه‌یه كه لایه‌نی چه‌پی ئه‌م دژایه‌تییه ده‌گرێت: به شێوه‌یه‌كی یه‌كسان ئه‌و شتانه دووباره ده‌كاته‌وه كه وتراوه (له راستیدا) و به شێوه‌یه‌ك له لایه‌ن ئه‌و قبووڵبكرێت كه بتوانرێت پاشان تاوانباریش بكرێت.
سۆفستایی: ته‌ڵه‌كه‌بازێكی له‌ڕێ لاداره بۆ بنیاتنانی په‌یوه‌ندییه‌كی هه‌ژموونی.
"ئاناگرام[14]"ێكی مشتوومڕدار
گوتارێكی دڵڕقانه
یارییه‌كانی ئاره‌زوو و ده‌سه‌ڵات.
2/ گوتاری داوه‌ری[15]
ئه‌م گوتاره په‌یوه‌ندی لەگەڵ بوون هه‌یه ــ نه‌ك له‌و ئاسته‌ی كه له‌وێدایه، یان ئه‌و شوێنه‌ی رووداو بوونی هەیه، شوێنێك كه خۆی به‌رهه‌م ده‌هێنێت، به‌ڵكوو له ئاستی ئه‌و شته‌ی كه ده‌یڵێت، ئه‌مه گوتارێكی داوه‌رییه، چونكه له‌سه‌ر بوون و نا ـ بوون ده‌دوێ.
پاشان، ئه‌مه داوه‌رییه چونكه هه‌قیقه‌ت ناكرێـته ده‌ره‌وه (له‌به‌ر لێكنه‌چوونی لەگەڵ شته‌كان) یان گونجاندنی له نێو هه‌قیقه‌ت دا (چونكه شتێكه). داوه‌رییه چونكه: ده‌ڵێت شتێك هه‌یه، خۆی وا ده‌بینێـته‌وه شتێك هه‌یه (كه‌واته راسته) یان شتێك نییه (كه‌واته هه‌ڵه‌یه)، یان ئینجا له‌به‌رئه‌وه‌ی: ده‌ڵێت شتێك نییه یاخوود شتێك هه‌یه (كه‌واته هه‌ڵه‌یه) یاخود شتێك نییه (كه‌واته راسته).
گوتاری داوه‌رییه له ئاستێكدا كه واقیع و بوون به جارێك نایه‌ن ببه‌سترێنه‌وه یان ببنه دیالێكتیكی له نێوان بوون و هه‌قیقه‌تدا له‌و ئاسته‌ی كه رووداو به‌رهه‌م دێت، به‌ڵام له‌و شوێنه‌ی بوون و ناـ بوون ئه‌و شته‌ی كه له نێو وته‌یه‌كدا كه دهردهبڕێت، یان له شوێنێك كه هه‌قیقه‌ت (و هه‌ڵه) خۆیان له ڕێگای په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌م بوونه كه خۆی دهردهبڕێت و هه‌روه‌ها خودی بوون، خۆیان پێناسه ده‌كه‌ن. گوتاری داوه‌ری ده‌بێت له نێوان كه‌وانه‌یه‌كی ماددی و رووداوی وته دا سهرنج بدرێت.
كه‌واته ئه‌مە په‌یوه‌ندییه‌تی لەگەڵ بوون دا، بۆیه تێده‌گه‌ین بۆچی ده‌سته‌واژه‌یه‌كی راست دژیه‌كی ده‌كاته ده‌ره‌وه. له راستیدا، گومانكردنە له‌و شتانه‌ی كه هه‌ن.
ده‌سته‌واژه راست ده‌بێت ئه‌گه‌ر بڵێت ئه‌م شته هه‌یه، راست ده‌بێت ئه‌گه‌ر بڵێت ئه‌م شته نییه، كه‌واته ناتوانێت راستیش بێت ئه‌گه‌ر به‌جارێك بیه‌وێت ئه‌وه پشتڕاستبكاته‌وه كه ئه‌م شته هه‌یه و نییه.
به‌ڵام ئه‌وه به‌دی ده‌كه‌ین كه ڕێگری له دژیه‌كی چیتر په‌یوه‌ست نییه به شوناس یان جیاوازی ماددی وته‌یه‌ك. ئه‌م ڕێگرییه كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌ر دوو ئه‌كتی پشتڕاستكردنه‌وه و نكۆڵێكردن هه‌یه: ناتوانین به جارێك هه‌مان شت پشتڕاست یان نكۆڵی لێبكه‌ین له نێو هه‌مان په‌یوه‌ندی دا.
ده‌بێت له نێو ئه‌م بارودۆخانه‌دا، ئه‌وه‌مان له بیر بێت كهλόγος αποφανυκός[16] كه ئه‌رستۆ وه‌ك بنیاتنانی سیسته‌مێكی دوو ڕه‌هه‌ندی دژایه‌تیی باسی ده‌كات:
ــ ئه‌و به شێوه‌یه‌كی ڕاشكاو دژ به نزا، ڕێسا و ته‌نانه‌ت بڕیاره، به كورتییه‌كەی هه‌موو فۆرمالیزاسیۆنێك كه ناتوانرێت بۆ ده‌سته‌واژه راست و هه‌ڵه‌كان كورت بكرێته‌وه.
λόγος αποφανυκός كه‌واته تایپێكی ده‌ربڕینه كه دژ به ده‌ربڕینه‌كانی تر ده‌وستێت. بۆیه λόγος αποφανυκός وته‌یه‌كی راگه‌یاندنه.
ــ به هه‌موو باره‌كان و هه‌تاكوو ئاستێكی تریش به شێوه‌یه‌كی پێویست دژ به ئه‌و وتانه‌یه كه فۆرمی راگه‌یاندنیان هه‌یه، به‌ڵام وه‌ك ئاستی واقیعی رووداویان ده‌خرێنه گه‌ڕ، وه‌ك شتێكی به‌رهه‌م هێنراو، شتێك كه به شێویه‌كی مێژوویی به‌رهه‌م بێت له لایه‌ن بكه‌ره تایبه‌ته‌كانه‌وه.
له‌م ئاسته‌دا، داوه‌ری چیتر كاتیگۆرییه‌كی وته نییه. به‌ڵكوو ئۆپه‌راسیۆنێكه، ژێستێكی به‌رده‌وامه له نوێبوونه‌وه له سه‌ر بنه‌مای په‌یوه‌ندی وته‌یه‌ك لەگەڵ واقیع، بۆ یه‌كلاكردنه‌وه‌ی هه‌قیقه‌ت له ئاستی رووداوی ده‌ربڕوا و گواستنه‌وه‌ی بۆ ئه‌و شته‌ی كه له وته‌یه‌ك دا ده‌وترێت له په‌یوه‌ندی له نێوان ئه‌وه‌ی وتراوه لەگەڵ شته‌كان خۆیان.
داوه‌ری، ئه‌وه‌یه له نێوان وته و بوون دا بنیات ده‌نرێت له په‌یوه‌ندییه‌كی نوێ (په‌یوه‌ندییه‌كی به‌رده‌وام ئایدیاڵ) له واتاكه‌یدا. بۆیه چیتر دژ به تایپه‌كانی تری وته نییه (ته‌نانه‌ت وته‌ی راگه‌یاندنیش) به‌ڵكوو دژ به ئۆپه‌راسیۆنێكی پێچه‌وانه‌یه كه ده‌بێته پاراستنی په‌یوه‌ندی وته لەگەڵ بوون دا له تاقه ئاستێكی رووداوی ده‌ربڕاودا. ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه پێچه‌وانه‌یه ناوی لێده‌نێن داوه‌ری ئۆپه‌راسیۆنی سۆفستایی، دیالێكتیكی[17].
له په‌یوه‌ندی لەگەڵ وتاری داوه‌ری دا، شێواندنی وته‌كان له لایه‌ن سۆفستاییه‌وه هه‌میشه وه‌ك به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌یه‌كی سه‌خیفانه ده‌رده‌كه‌وێت، وه‌ك سێبه‌رێك، وه‌ك ڕواڵه‌تی به‌ڵگه‌هێنانه‌وه.
سه‌باره‌ت به مادیبوونی سۆفستایی، كه‌واته داوه‌ری وه‌ك ڕێكارێك به‌ره‌و ئایدیاڵ‌بوون ده‌رده‌كه‌وێت، له‌میان بۆ ئه‌و، به‌رده‌وام ده‌بنه نه‌زمی سێبه‌رێك.
كه‌واته لێره‌دا ئێمه له نێو چه‌قی دژایه‌تییه گه‌وره‌كه‌داین. ئه‌گه‌ر دژایه‌تییه گه‌وره‌كه له‌و شوێنه‌دا بێت كه لۆژیك ده‌ستنیشانی ده‌كات، ئه‌مه دژایه‌تی راگه‌یاندنه (لۆژیك، لانیكه‌م له نێو فۆرمی كلاسیكی دا، نه‌ك ته‌نیا له نێو فۆرمی راگه‌یاندن دا) بۆ فه‌لسه‌فه و بۆ زانیستیش ده‌توانین بڵێین بێ گومان بۆ هه‌موو زانستێكی رۆژئاواییش، كه دژایه‌تیی ده‌كه‌وێته نێوان داوه‌ری و ره‌خنه‌ی سۆفستایییه‌وه. بێگومان ئه‌م دژایه‌تییه ناكه‌وێته نێو كاتیگۆرییه‌كانی وته‌یه‌ك به‌ڵكوو ده‌كه‌وێته نێوان ئاسته‌كانییه‌وه.
پاش هه‌موو ئه‌مانه، نابێت ئه‌وه له‌بیر بكرێت كه لای ئەرستۆ كردنه ده‌ره‌وی سۆفستاییه‌كان پێشتر ئه‌نجام دراوه، ئه‌گینا به هه‌موو بارێكدا لای ئه‌و، سۆفستاییه‌كان ئه‌وه‌نده ڕێگرییان لێكراوه كه ته‌نیا له ڕێگای تۆپیكه‌كانه‌وه[18] هه‌ڵسه‌نگاندیان بۆ ده‌كرێت، له هاوپێچدا، له ژێر فۆرمی كه‌ته‌لۆگێكی بێ وێنه، له ژێر فۆرمی چاره‌سه‌ر و دۆزینه‌وه‌و ڕێگه‌چاره، به كورتی لای ئەفلاتون، باش ده‌زانین كه مه‌ترسی سۆفستایی و سۆفستاییه گه‌وره‌كان هێشتا له دوورخستنه‌وه‌یان ئه‌ولاتره. واته نه‌ك ئاماژه كردن بۆیان وه‌ك ئه‌وه‌ی ئەرستۆ، كه وه‌ك سێبه‌رێكی ناواقیعی گوتاری فه‌لسه‌فی [ئاماژه‌ی بۆ كردوون]. واته دامه‌زراندنی گوتارێكی فه‌لسه‌فه‌یی دژ به سۆفستایی[19].
كه‌واته، كه‌ی و چۆن سۆفستایی له لایه‌ن ئەفلاتونه‌وه رێگرییان لێكراوه؟ یان ره‌نگه نه‌ك سۆفستاییه بچووكه‌كان، چونكه بێگومان ئه‌وان پێویستییان به تیۆریی ئەرستۆیی گوزاره و كاتیگۆرییه‌كانی هه‌بووه، به‌ڵام سۆفستاییه گه‌وره‌كان ئه‌وانەن، ئه‌وه‌ی ئەفلاتون ده‌یویست بیانخاته ژێر ڕكێفی خۆیان. له چ ساتێكدا وابووه.
ئه‌وه له نێو دیالۆگی سۆفستی ئەفلاتون دایه كه ئه‌و ئه‌م سه‌ركه‌وتنه به‌دی ده‌هێنێت، یان هه‌ژموونی به‌سه‌ر كه‌سایه‌تی سۆفستایی دا په‌یدا ده‌كات. ئه‌م سه‌ركه‌وتنه دوو پاڵپشتی هه‌یه: له‌و پشتڕاستكردنه‌وه‌یه‌ی كه هه‌قیقه‌تی لێده‌كه‌وێته‌وه له نێو ئه‌و گفتوگۆیه‌ی كه كه‌سێك له زه‌ینی خۆیدا لەگەڵ خۆی رووبه‌ڕووده‌بێته‌وه[20]. كاتێك له خاڵێكی تری پاڵپشتییه‌كه‌دا پێوه‌به‌ستراوه، ئه‌و پشتڕاستكردنه‌وه‌یه‌ی كه ده‌ڵێت هه‌ڵه‌یه، به واتای ئه‌و شته دێت كه نییه « [.....] ده‌ربڕین، په‌یوه‌ست به تۆ[.....]، شته‌كانیی تر وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌ن، ئه‌و شتانه‌ش كه وه‌ك خۆیان نین، پێكهاته‌یه‌كی له دروستكردنی كاری لكاو به ناوه‌كان، ئه‌مه‌یه كه به شێویه‌كی واقیعی و راسته‌قینه گوتارێكی هه‌ڵه دروست ده‌كات» (دیالۆگی سۆفستایی).
له رێگای ئه‌م بابه‌ته‌وه‌یه ئەفلاتون ده‌توانێت سۆفستایی وه‌ك مرۆڤێكی ڕواڵه‌تی و ساخته پێناسه بكات. ئه‌مه دوو بابه‌تیی سه‌ره‌كییه كه ده‌توانین لای ئه‌رستۆش به‌دی بكه‌ین.
له كتێبی میتافیزیك دا كاتێك ئەرستۆ پێناسه‌ی وته‌یه‌كی راست ده‌كات له رێگای وتنی ئه‌وه‌ی هه‌یه: هه‌یه و ئه‌وه‌ی نییه: نییه، هه‌روه‌ها له كتێبی دووه‌م ئانالیتیكه‌كان[21]، كاتێك ده‌ڵێت پێوانه‌ی لۆژیكی[22] یان سه‌لماندن، بابه‌تی گوتاری ده‌ره‌كی نین به‌ڵكوو هی كه‌سێكه خۆی له نێو رۆح دا داناوه: «o ενσω λόγος , ό έν τη ψυχή έν». ئه‌وا ده‌بوو ئه‌سكه‌نده‌ری ئه‌فرۆدیسی ئه‌مه‌ی به‌م شێوه‌یه راڤه بكردایه:
«oux έν ταις λέξεσιν συλλογισμός ούκ έχει , έν τους σημαινομένους»
كردنه ده‌ره‌وه‌ی ماتریاڵه‌كانی گوتار، ده‌ركه‌وتنی داوه‌ریی، بارودۆخێك ده‌خاته‌ڕوو كه له سه‌ر بنه‌مای ئه‌وه ده‌سته‌واژه‌یه‌ك ده‌توانێت راست یان هه‌ڵه بێت، ده‌سه‌ڵاتداری له په‌یوه‌ندی لەگەڵ دال ـ مه‌دلوول، و ئیمتیاز دانه فیكر وه‌ك شوێنی ده‌ركه‌وتنی هه‌قیقه‌ت، چوار دیارده‌ن كه هه‌ركامه‌یان به‌ستراونه‌ته‌وه به ئه‌وی تره‌وه، و بناغه‌یه‌كیان به زانست و فه‌لسه‌فه‌ی رۆژئاوایی له نێو په‌ره‌سه‌نده مێژووییه‌كه‌یدا به‌خشیوه.
ئه‌نجام
ئه‌گه‌ر من پێداگیرم له‌سه‌ر مۆرفۆلۆژی سۆفستایی كرد به تێگه‌یشتن له‌و گۆشه‌نیگایه‌وه كه ده‌توانین هێشتا به‌دواداچوونی بۆ بكه‌ین یان گۆشه‌نیگای ئەرستۆ، ئه‌وا ئه‌م مۆرفۆلۆژییه‌یه كه بوار ده‌دات به شێوه‌یه‌كی باشتر پێناسه‌ی كێشه‌ی مێژوویی بكه‌ین تا چاره‌سه‌ر ببێت:
a. چۆن په‌یوه‌ندی گوتار لەگەڵ سووبێكتی قسه‌كه‌ر توانی ــ لانیكه‌م له نێو پراكتیكێكی گوتاری ده‌ستنیشانكراودا ـ به شێوه‌یه‌ك جێگۆركێ بكات كه هه‌لی له دایبكوونی گوتارێكی فه‌لسه‌فیی ـ زانستی لێبكه‌وێته‌وه؟
b. چۆن په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ژموون كه رۆڵی ده‌بینی له نێو گفتوگۆی سۆفستاییه‌كان توانی ببێته مایه‌ی ده‌ركردن و دوورخستنه‌وه، ئه‌ویش له پێناو پێدانی شوێنێك بۆ گوتاری داوه‌ری كه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات بوون له سه‌ر شێوازی هه‌قیقه‌ت ڕێك ده‌خات؟
له سه‌ر ئه‌م دوو گۆڕانكارییه ده‌بێت ئیش له سه‌ر مێژووش بكرێت. چونكه ئه‌گه‌ری ئه‌وه هه‌یه كه سۆفستاییه گه‌وره‌كان دوا رووداو نه‌بن له نێو ئه‌وانی تردا.
پەراوێزەکان:
[1] له وانه‌ی 6ی كانوونی دووه‌میی 1971 دا فۆكۆ وتارێكی تری هه‌یه به ناونیشانی "سۆفستاییه‌كان" كه باس له بۆچوونی ئەرستۆ ده‌كات له سه‌ر ته‌كنیكه‌كانی گوتار لای سۆفستاییه‌كان و مێژووی فه‌لسه‌فه له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌قیقه‌ت دا. هه‌روه‌ها باسكردنی ئه‌وه‌ی چۆن سۆفستایی به ته‌ڵه‌كه‌بازی ده‌ستده‌خاته نێو مه‌تریاڵه‌كانی گوتار و تێكی ده‌دات، چونكه به بۆچوونی ئه‌و گوتاری فه‌لسه‌فیی هه‌مان حاڵه‌تی گوتاری شیعری نییه، ئه‌وه‌ی كه زۆر جار گوتاری سۆفستاییه‌كان زیاتر له گوتاری شیعرییه‌وه نزیكه ئه‌ویش به تێكدان وشه و ریزبه‌ندی و واتا و هتد. ــ و ـ
[2] جۆرج گرۆتی مێژوونووسی بەریتانی كه به‌رهه‌مێكی 12 به‌رگی هه‌یه له سه‌ر مێژووی یۆنان. ـ و ـ .
[3] فەیلەسوفی نه‌مسایی كه زیاتر له سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی كۆنی یۆنان ئیش ده‌كات و كتێبێكی به‌ناوبانگیشی هه‌یه به‌ناونیشانی "بیرمه‌ندانی فه‌لسه‌فه‌ی یۆنان". ــ وــ .
[4] فەیلەسوف و سۆسیۆلۆگی به‌لژیكی كه پسپۆڕییه‌كه‌ی لۆژیكه. ـ وـ .
[5] non-être
[6] Les Réfutations sophistiques به‌درۆخستنه‌وه یان ڕه‌تكردنه‌وه‌ی سۆفستاییه‌كان به‌شی شه‌شه‌می لۆژیكی ئەرستۆیه كه هه‌ر شه‌ش به‌شه‌كه به ناونیشانی "Organon" كۆكراوه‌ته‌وه كه ئەرستۆ له‌م به‌شه‌دا پارۆدۆكسه‌كانی سۆفستاییه‌كان به دۆر ده‌خاته‌وه. ــ و ــ .
[7] كۆریسكۆس زۆر جار له لایه‌ن ئەرستۆوه ناوی هێنراوه كه‌سێكه كه كۆڕه ئه‌فلاتونییه‌كانی له شاری سیپسیس به‌ڕێوه بردووه. ـــ فۆكۆ ــ .
[8] osselet ئیسقانی لاقی مه‌ڕه كه شه‌ش پاڵووی هه‌یه و یاری پێوه‌كراوه و وه‌ك زار هه‌ڵدراوه زیاتر بۆ قۆمار و پێشبینی به‌كار هاتووه. ـــ و ــ .
[9] ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته به‌م گروپه‌و له فه‌زای سیاسی خۆی له ناوه‌ند داده‌نێت و وته‌ی گشتی له وته‌ی تایبه‌ت جیاده‌كاته‌وه و هه‌وڵدەدات له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م ناوه‌نده بمێنێێته‌وه. بڕواننه كتێبه‌كه‌ی س. م. دیتیه‌ن : "مامۆستاكانی هه‌قیقه‌ت له یۆنانی كۆن" دا. ــ فۆكۆ ــ .
[10] له "به‌درۆخستنه‌وه‌ی سۆفستاییه‌كاندا" ئەرستۆ باس له‌وه ده‌كات كه سۆفستییه‌كان ژماره 5 به‌جارێك هه‌م به كۆ و هه‌م به تاكی ده‌زانن. ــ فۆكۆ ــ .
[11] ئه‌م كاره به واتای فێربوون دێت تاكوو تێگه‌یشتن، دوو واتایی بابه‌تێك ململانێكێیه‌كی ئه‌م كارـ فرمانه به ناوبانگه دروست ده‌كات. بڕواننه دیالۆگی Euthydemus, ئه‌فلاتون. ـ فۆكۆ ـ .
[12] مه‌به‌ست ئێلكترای ئۆریپیدیسه نه‌ك ئێلكترای سۆفۆكۆل، كه یه‌كێكه له‌و تراژدییانه زۆرترین سه‌فسته‌ی تێدایه به به‌راورد به تراژیدییه‌كانی ئاسیخلۆس و سۆفۆكۆل. : "ئه‌گه‌ر ئاپۆلۆن كاڵفام بووبێت، كه‌واته كێ عاقڵه " (ئێلكترای ئۆریپدیس). ئه‌گه‌ر ئاپۆلۆن بتوانێت هانی باوك كوشتن بدات. ئه‌وا ئه‌م به‌هایه بۆ سۆفستاییش راسته: ناتوانێت دادوه‌ر بێت ئه‌گه‌ر دادوه‌ر نه‌بیت. ــ فۆكۆ ــ .
[13] signifiant
[14] Anagramme یارییه‌كه كه به پیت ده‌كرێت ئه‌ویش به شێوه‌یه‌ك بتوانرێت به جێگۆڕگێی پیته‌كانیی وشه‌یه‌ك مانایه‌كی نوێ بۆ ئه‌و وشه‌یه دروست بكرێت یان وشه‌یه‌كی تری مانادار دروست بكرێت. ــ و ــ .
[15] Discours apophantique.
[16] هۆكارێكی روون و بێ گرێ و گۆڵ
[17] به‌ستنه‌وه‌ی دوو گوتار به یه‌كه‌وه، كه دووه‌میان له لایه‌ن ئه‌فلاتون و ئەرستۆ به درۆ خراونه‌ته‌وه. ــ فۆكۆ ــ .
[18] des Topiques تۆپیك لێره‌دا ئاماژه‌یه بۆ به‌لاغه‌تیی ئه‌و پرۆسانه كه ڕێگه خۆش ده‌كه‌ن به‌دوای تێمه‌كانیی گوتار بگه‌ڕێی. ــ وـ .
[19] بوون هه‌یه، نابوون نییه. ــ فۆكۆ ـ .
[20] هه‌موو "یه‌كه"ه. ـ فۆكۆ ـ .
[21] les Seconds Analytiques
[22] le syllogisme
سه‌رچاوه:
MICHEL FOUCAULT, Leçons sur la volonté de savoir, Cours au Collège de France(1970-1971) Leçon Du 13 JANVIER 1971, éd. GALLIMARD pp.55 -68.