هەندێك تێبینیی فیكری لەسەر «جەستە»

 

         

 

                             وەلید عومەر

 

 

 

یەكەمین وێنە كە پاش وشەی شانۆ و نواندن لە زەینماندا درووستدەبێت، وێنەی جەستەیەكە كە دەجووڵێت و نمایشدەكات. بە درەبڕینێكی تر، جەستە و ئیمكانە نمایشییەكانی، یەكەمین ئیستیعابی زەینییە دەرهەق بە شانۆ. پارادۆكسێك لەم وێنەیەدا هەیە، ئەویش ئەوەیە كە: وەك بڵێی، جەستە لە سەرتاپای ژیاندا لەناو كۆمەڵێك نواندن و ڕۆڵدا نەژیابێت؟! ڕاستە ڕۆڵە كۆمەڵایەتییەكانی جەستە جیایە لە ڕۆڵە هونەرییەكانی، بەڵام كەمیش نین ئەو تیۆرانەی كە جارێكی تر دەیانەوێت ئەم سنورە هەڵگرنەوە. واتە سنوری نێوان هونەر و واقیع، یان هۆڵ و دەرەوەی هۆڵ كەمبكرێتەوە. پێدەچێت ئەمەش باجی ئەو تێكەڵاوبوونە مێژووییە بێت كە هونەری وەك پرسی نواندنەوە دەرخستووە نەك ئەفراندن. هونەری وەك نمایش و تەمسیل و لاسایی پێناسەكردبێت نەك زیادكردن و دەوڵەمەندكردن.

كاتێك جەستە دەیەوێت دەیەوێت لەسەر سەكۆ شتێك بنوێنێتەوە، ئەوا لەڕاستییدا بەراورد بە واقیع شتێكی «زیاتر»(More) ئەنجامنادات بەڵكو شتێكی «كەمتر»(less) ئەنجامدەدات. ڕەنگە ئەمە بۆچوونێكی پڕ مشتومڕ بێت چونكە كەم نین ئەو كارە شانۆییانەی كە پێیانوایە شتێك زیاتر ئەنجامدەدەن و واقیع بە كۆمەڵێك ئەگەری دیكە باردەكەن. بەڵام گەر تۆزێك لەرووی فەلسەفییەوە وردبینەوە ئەوا تێدەگەین جەستە خۆی سەرچاوەی بێشومار ئەگەرە. جەستە هەتا گەر نەشهێنرێتە سەر تەختی شانۆ ئەوا لەناو كۆمەڵێك پەیوەندیی ئاڵۆز و نەبڕاوەدا دەژی(تەنانەت پاش لەنمایشكەوتن و مردنی جەستەش، ڕۆڵی جەستە هەر كۆتایی نایەت). بەم پێیە، شانۆ/هونەر یەكێكە لە هەوڵە چڕەكانی مرۆڤ بۆ تەقاندنەوەی ئیمكانەكانی جەستە. جەستە دەبرێتە سەر سەكۆ بۆ ئەوەی مەودا لە ڕۆڵە كۆمەڵایەتییەكەی وەرگرێت و لە جێیەكی ترەوە دەركەوێتەوە و ئاسۆكانی خۆی درێژبكاتەوە. لێرەشدایە كە جەستە ڕێك دەكەوێتە بەرامبەر مانا هەرە سەرەتاییەكەی خۆیەوە كە گوایا «گۆشتێكی لەخۆ-دا»یە و تەنێكی دەبەنگە: جەستە لە هونەردا هەوڵێكە بۆ باركردنی بێشومار ئەگەر لەسەر ئەم تەنە دەبەنگە. واتە جەستە ئەو تۆپەڵە گۆشتوخوێنەیە كە كاتێك دەكەوێتە ناو پەیوەندییە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكانەوە، ڕۆڵی زۆر وەردەگرێت و كاتێكیش وەك توخمێكی هونەری دەكەوێتەگەڕ ئیدی ڕۆڵەكەی ئاڵۆزتر دەبێت. دیارە ئەمە بەو مانایە نایەت كە هەركات جەستە چووە ناو كارێكی نواندنەوە، ئیتر دەبێتە مەنبەعی ئەفراندن و كرانەوە بەڵكو دەكرێت بشبێتە مادەیەكی سەكوتكراو. واتە ئەگەری هەیە ببێتە كەمتر لەو شتەی كە تۆزێك پێشتر ئاماژەمان پێدا. لێرەشەوەیە كە "ئانتوان ئارتۆ" دژ بە كاركردنی جەستە دەوەستێتەوە لە شانۆی ئەوروپییدا و پێی وایە جەستە لەژێر باری وشەدا ونبووە. ئارتۆ، پێی وایە دەق بەسەر جەستەدا زاڵبووە و بەر لەوەی ڕێ بدەین جەستە خۆی قسەبكات ئەوا دەق قسەدەكات. وەك بڵێى جۆرێك لە دیكتاتۆریەتی دەق و وشە لەئارادایە و جەستە دەخرێتە دۆخێكی نیمچەئایدیالیستی و بەهەڵمبووەوە. بۆیە ئارتۆ تا ئەو جێیە دەڕواتە پێشەوە كە دەستەواژەی شانۆی بێڕەحمی(Theatre of Cruelty) دابهێنێت و بانگەشەی ئەوە بكات كە پێویستە جەستەی ئەكتەر بەشێوەیەكی بێڕەحمانە سنوری وشە/دەق تێپەڕێنێت و شتێك زیاتر بگەیەنێت نەك كەمتر. بە مانایەكی تر، دەبێت زمانە بێڕەحمەكەی جەستە بكەوێتەوە گەڕ كە بەهۆی ستەمی تێكستەوە لەگۆكەوتووە و ناچارە ئەو هێڵە پێچاوپێچە زەینییانە بنوێنێتەوە كە ناوی زمان و وشە و دایالۆگە...جەستە لای ئارتۆ خۆی زمانە نەك بێتو زمانێكی تر بنوێنێتەوە. ئەمە بیرخەرەوەی دوالیزمە بەناوبانگەكەی دیكارتە كە لەنێوان جەستە/زەیندا درووستیدەكات و لێرەشەوە بە شێوەیەكی پێچاوپێچ شۆڕدەبێتەوە بۆ ناو هونەر. دیارە ئەمە بەنیسبەت مێژووی مرۆڤی غەربییەوە درووستترە و لای ئێمە حەكایەتەكە بەجۆرێكی ترە کە ناكرێت جیاوازییەكانی لەبەرچاونەگرین(یان بەشێوەیەكی نیمچەهاوشێوە و نیمچەكۆمیدی، لە زۆرێك لە نمایشە كوردییەكاندا دەنگ بەسەر جەستەدا زاڵە و دەنگیش دیسان جیایە لە وشە لە كۆنتێكستی خۆرئاوادا).

ئەم بیرخستنەوانە بۆ ئەوەیە تاكو هەردوو چەمكی هونەر و ژیان بەشێوەیەكی ئەبستراكت لێكدانەبڕدرێت: واتە ژیان وەك كاتیگۆرییەكی گەورەتر پەیوەندیی بە كاتیگۆرییەكی بچوكتری وەك هونەرەوە بمێنێت. گەر ژیان گشت(كل) بێت و هونەریش بەش(جزء) ئەوا دەكرێت ئەم گشتە لەڕێگەی بەشێكی كارای وەك هونەرەوە خۆی بخولقێنێتەوە و تەماسە ئۆرگانییەكەیان بەیەكترەوە بمێنێت. بە دیوێكی تریشدا پرسی جەستە ببەسترێت بە ڕۆڵە كۆمەڵایەتییە دەوڵەمەندەكانیەوە نەك ڕۆڵێكی پسپۆڕی و ئەبستراكتی بۆ درووستبكرێت. جەستە لە دەرەوەی هۆڵ(ڕووبەری نمایش) شتێك نیە و لەناو هۆڵیشدا شتێكی دیكە بێت. بەڵكو دەكرێت هەر هەمان جەستەی ناو كۆمەڵگا بێت بە كۆمەڵێك ئیزافە و داهێنانی ترەوە. دیارە ڕیشەی قووڵی كێشەكە بەجۆرێكە كە بردنی جەستەی ئەكتەر بۆ سەرشەقام و بۆ ناو سرووشت و شوێنە ناڕەسمییەكانیش هێشتا نەیتوانیوە بەجۆرێك دەركەوێت كە نمایش نەبێت. واتە ئەوەی كە دەتوانین ناوی بنێین «ئۆتۆریتە و دەسەڵاتی هۆڵ»، تا دەرەوەش درێژدەبێتەوە و جەستە لە جێیەكی ترەوە دەهێنرێتەوە بۆ ناو كۆمەڵگا كە بەجۆرێك لە «غوسڵی هونەری»دا تێپەڕیوە. ئەمە لە لقە هونەرییەكانی تریشدا بەقورسی دەبینرێت و زۆرجار هونەرمەندێك دەبینین كە شتێكی زۆرئاسایی و كەمبەها دەباتە هۆڵێكەوە و دەیەوێت لەڕێگەی ئۆتۆریتەی هۆڵەكەوە سرووشتی هونەر وەربگرێت.

جەستە لە كاری هونەرییدا گەر بەوریاییەوە ئیشی پێ نەكرێت، ئەوا دوور نیە سنورەكانی خۆی بچوكبكاتەوە. ڕەنگە ئەمە هەر لەسەرەتاوە بەشێك بووبێت لە قەیرانی نواندن و شانۆ. كاتێك ئیدوارد كرەیگ، دەرهێنەر و شانۆكاری ئینگڵیزی، بووكەڵە لەجێی ئەكتەر وەردەگرێت ئیدی ڕووی ئەم قەیرانە دەبینین: جەستە بەهۆی بووكەڵەوە لە نواندنەوەی ڕووت دەردەچێت و هێشتا بۆشاییەك بۆ فەنتازیاكردنمان دەهێڵێتەوە. واتە بووكەڵە دەتوانێت بەشێوەیەكی سیمبوڵی، جەستە تێپەڕێنێت و شتێك بۆ خەیاڵی بینەر بهێڵێتەوە كە جەستەی مرۆڤ ناتوانێت بیگەیەنێت. بە مانایەكی تر، بووكەڵە پلەی سفری جەستەیە یان درووستتر: پلەی ڕەهای جەستەیە. كاتێك ئەكتەر ناتوانێت تەواوی تێكست یان نیەتی دەرهێنەر بگوازێتەوە، ئەوا دەرهێنەر بۆ بەدیلێك دەگەڕێت كە ملكەچانە ئەم ئیشەی بۆ ڕاپەڕێنێت. دیارە كرەیگ لە وتارەكەیدا لەمەڕ بووكەڵە، هۆكاری تریش بۆ بەكارهێنانی بووكەڵە دەهێنێتەوە، بەڵام بەشاراوەیی ئەو خواستەش دەبینین كە جەستە تادێت لە شانۆدا دەبێتە ئاوێنەیەكی نواندنەوە و هیچی تر. ڕەنگە دیسان ئەمە بۆ فرمانی جەستە لە دونیای ئێمەدا جێی گرفت بێت، چونكە ئاكامی كۆنەپارێزانەی لێ دەكەوێتەوە. لێرە پێویستە جەستە خۆی بهێنرێتە سەر سەحنەی مێژوو، نەك بەدیلی بۆ درووستبكرێت.

بەو پێیەی كۆمەڵگا لە پەیوەندیی نێوان جەستەكان پێكهاتووە، ئەوا جەستە گوزارشت نیە لە یەك كەس، یەك فیگەر، یەك مرۆڤ و یەك ژن/پیاو. جەستە، وەك ئەوەی هەندێك لە بیریاران باسیانكردووە، خۆی جۆرێكە لە پەیوەندی. بەم پێیە یەك جەستە بریتی نیە لە یەك ئەكتەر، بەڵكو بریتییە لە كۆپەیوەندییەك. هەر جەستەیەك كۆكەرەوە و چڕكەرەوەی كۆمەڵێك دەزووی نەبینراوی كۆمەڵایەتی/سیاسییە. لێرەشەوەیە كە جەستە خۆی بارگاوییە بە سیاسەت و سیاسەتیش تەنیا ئەو چالاكییە نوخبەوییە نیە كە كۆمەڵێك كەس ئەنجامیدەدەن بەڵكو سیاسەت شتێكە لەسەر جەستەكانیش هەڵكۆڵراوە و جەستە ناتوانێت بەتەواوی لێی قوتار ببێت. واتە جەستە ڕوویەكی سیاسییشی هەیە و هۆڵەكانی نمایش چەندە هونەری بن هێشتا خاڵی نین لە كۆپەیوەندیی سیاسی. بە تەعبیرێكی تر، جەستە لە شانۆدا كوتلەیەكی ڕووتی هونەری نیە بەڵكو كوتلەیەكی سیاسییشە(جارێكی تر بیڵێینەوە بەدەر لەو مانایەی كە بۆ سیاسەت لای خۆمان هەیە). لێرەوەیە دەتوانین باس لە درێژبوونەوەی جەستەی ئەكتەر بۆ سەر جەستەی بینەر بكەین و شانۆ وەك ڕووداوێك وەربگرین كە لای بەشێكی بیریارە چەپەكان شانۆ و «حەقیقەت» لێك جیانابنەوە(بۆنمونە ئالان بادیۆ). واتە جەستە دەتوانێت بەشدار بێت لە بەرهەمهێنانی حەقیقەتدا، حەقیقەت وەك گەیاندنی ڕاستییەكی ڕاگوزەر نا(كە عادەتەن لە شانۆدا پێی دەوترێت نواندنی باش)، بەڵكو حەقیقەت وەك ڕووداوێكی دەستەجەمعیی ڕاچڵەكێن كە سەرەنجام گۆڕان بەسەر مانای جەستە خۆیشیدا بێنێت. جێی خۆیەتی ئەوە یادی خۆمان بێنینەوە كە بەگشتی لە كەلتوری ئێمەدا جەستە یەك جەستە نیە، بەڵكو دوو جەستەیە: جەستەی ژن و جەستەی پیاو. بۆیە ئەم جووت-جەستەییە، ئاریشە بۆ حەقیقەت و جەستە لەناو شانۆشدا درووستدەكات. وەك بڵێی پێویست بەوە بكات، پێناسەی نوێ بۆ جەستە بخزێتە ناو هونەرەوە و بەسەر كۆمەڵگادا پەخشبكرێتەوە. دەكرێت شانۆ ببێتە یەكێك لەو ئاسۆیانەی كە تەنگژە و قەیران بۆ پێناسە كۆنەكانی جەستەی ژن/پیاو درووستبكات و تەنیا لە سنوری نواندنەوەدا گیرنەخوات. چونكە هەموو دەزانین كە نواندنەوەی زۆر، چەسپاندن و هێشتنەوە درووستدەكات و ڕاهاتن دەخاتە جێی ئەفراندن و تێپەڕاندن. شانۆ بەو ڕووبەرە كەمەوە كە لای ئێمە هەیەتی، ئەوكات دەتوانێت ئەم دابەشكارییە ژێندەرییە لە كۆمەڵگادا كاڵبكاتەوە كە خۆی ببێتە ڕووبەرێكی ناژێندەری. واتە جەستە لەو پۆڵێنە سەرەتاییە دەربكرێت و جەستەیەك بخاتەڕوو كە شتێك هەبێت نەینوێنێتەوە. نە-نواندنەوە خۆی هەڵگری جۆرێك لە بەرەنگارییە دژی واقیعی باو، دژی نمایشی باوی كۆمەڵایەتی، دژی نمایشە باوەكانی سەردەمەكەش كە خەریكن هەمووشت دەگۆڕنە سەر نواندنەوەی ڕەها و پیشاندنەوەی ڕەها: لێرەوە دەكرێت جەستە شتێك لە غیابی ماتریاڵیستی لە خۆیدا بهێڵێتەوە و لەسەر شانۆ وەك پەیامێكی ڕاچڵەكێنەر بیخاتەوەگەڕ. ئەمەش پێویستی بە شانۆیەكە بە دەقی فەلسەفیی جدی پاڵشت بكرێت و واقیعی ناوخۆیی كۆمةڵگای ئێمە و پێگەی جەستە لەبیرنەكات.

ئەو تۆز و توێژەڵە مێژووییەی كە سەر زەینی مرۆڤی خۆرهەڵاتی و كوردی بەستووە دەرهەق بە جەستە، شانۆیەكی لەوە بێڕەحمتری دەوێت كە ئانتوان ئارتۆ بانگەشەی بۆ دەكرد. ئێستا لە كۆمەڵگای ئێمەدا دوو تێرمی وەك "جەستە" و "دەمامك" كە بەقووڵیش ڕیشەیان لە هونەری نواندندا داكوتیوە، جێی بیركردنەوەی شانۆن. لە یەكەمیاندا، جەستە بەهۆی پەرەسەندنی فەزای مەجازی و تەكنۆلۆژیاوە بەر كۆمەڵێك ئەگەری سەركوت كەوتووە كە تێكەڵ بە سەركوتە مێژووییەكانمان دەبێتەوە. بۆنمونە، لە مێژووی ئێمەدا جەستە بەهۆی دین و عیرفان و خێڵەوە بەجۆرێك لە جۆرەكان نەفی ببوو، بەڵام لە سەردەمی مەجازییشدا جارێكی تر نەفیدەبێتەوە. واتە دوو مێژووی نەفیكردن یەكدەگرن و شانۆ دەتوانێت بەشێك لەو ئەركە شۆڕشگێڕییە بخاتەوە ئەستۆی خۆی كە جەستە بێنێتەوە گۆ. بەڵام لێرەدا هەر نیسبەت بەم خاڵەوە دەبێت بڵێین: خودی شانۆ و جەستەی ناو شانۆش جارێكی تر مەجازیدەبێتەوە. دەكرێت نمایشێك یخرێتە ناو تۆڕی مەجازییەوە و لەوێوە بەشێوەیەكی تۆماركراو ببینرێت. بۆیە پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئاخۆ لێرەدا شانۆ ماهیەتی خۆی نادۆڕێنێت، شۆكی خۆی ونناكات؟ چونكە شارەزایانی پەیوەندیی نێوان هونەر و تەكنۆلۆژیا دەمێكە باس لەوە دەكەن كە بۆنمونە، كاتێك تابلۆیەك وێنەدەگیرێت و بینەرێك بەشێوەی ناهاوكاتی دەیبینێت، تابلۆكە چیتر تابلۆ نیە. واتە نەك هەر لەڕووی تەكنیكییەوە بەڵكو وەك ماهیەتیش لەوە دەكەوێت تابلۆ بێت. بۆیە هەر هیچ نەبێت، چەمكی "هۆڵ" جێی خۆی بۆ چەمكی "ماڵ" چۆڵدەكات و بینەر دەتوانێت لە ماڵەوە و بە نێوانگریی ڤیدیۆ بیبینێت. ئاخۆ لێرەدا جەستەی ئەكتەر چ جۆرە جەستەیەكە و چ كاریگەرییەك جێدەهێڵێت؟ شیاوی بیرخستنەوەشە كە ئەمە دۆخی پێچەوانەی ئەو شتەیە كە پێشتر سینەما و شاشە خرایە ناو شانۆ: ئێستا لە ئاستێكی بەرفراواندا نواندنەكان بەهۆی شاشەوە دەخرێنەوە ناو ژیانمانەوە. بەهەرحاڵ...لە دووەمیشیاندا، دەمامك لە كۆمەڵگای ئێمەدا هێندەی چەمكێكی كۆمەڵایەتییە هێندە هونەری نیە. مرۆڤی ئێمە بەردەوام باس نواندنێكی كۆمەڵایەتیی گەورە دەكات كە ئەوانیتر دەمامكیان هەیە و چی و چی. گەر لە ئاڵۆزییەكانی پرسی دەمامك گەڕێین، ئەوا دەتوانین ئەو ڕاستییە ببینین كە مرۆڤی ئێمە ئێستا لەنێوان چەند دەمامكێكدا دەژی. كۆمەڵگایەكت هەیە كۆمەڵێك توخمی كۆن و پێشمۆدێرنی هێناوەتەوە بۆ سەردەمی مۆدێرن كە ناچاریدەكات زیاد لە دەمامك و كەسایەتییەكی هەبێت. جەستە لە ئێستای ئێمەدا ڕۆڵێكی هیستریایی هەیە و نازانێت بەتەواوی كامە لە ئەركەكانی خۆی ڕاپەڕێنێت. دیسان شانۆ دەتوانێت بێڕەحمانە ئەم دەمامكانە بخات و ئیزافە شۆڕشگێڕییەكەی بۆ سەر واقیع دەربخات. شۆڕشگێڕبوون بۆ هونەر هەر ئەوە نیە كە هوتافی ڕاستەوخۆ بكێشێت، بەڵكو ئەوەشە كە پارادۆكس بخاتە ناو واقیعەوە، دەمامكەكان دەرخات بۆ ئەوی جەستە خۆی بدوێت. دەمامك بەشێكی جیانەكراوەی پرسی جەستەیە و هەر دەمامكێك دانانی ڕۆڵێكی ترە بۆ جەستە.

 

 

* لە ژمارە ٢ـى گۆڤارى "تاڤ"دا کە تایبەتە بە شانۆ بڵاوبووەتەوە.