فەرھەنگى نێگەتیڤ:
ناسیۆنالیزم(نەتەوەپەرستی)
(٣)
و. بۆتان بەختیار
ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیزم لەسەر ئەو پێشگریمانەیە بنیاتنراوە کە وەفاى تاک(فەرد) بۆ دەوڵەت-نەتەوەکەی[1] دەبێت سەرکەوێت بەسەر بەرژەوەندیی تاک و گرووپی تردا. ناسیۆنالیزم بزووتنەوەیەکی مۆدێرنە. بەدرێژایی مێژوو خەڵک بەشێک بوون لە خاک، نەریتى باوان و خێزانەکانیان و دەسەڵاتە دامەزراوە ناوچەییەکانیان؛ بەڵام لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەیەم ناسیۆنالیزم وەک لەقاڵبدانێکی سۆزی ژیانی گشتی و تایبەت و وەک یەکێک لە مەزنترین-ئەگەر مەزنترین نەبێت- فاکتەرە یەکلاییکەرەوەکانی مێژووی مۆدێرن هاتەئاراوە.
بەهۆی خەسڵەتە زیندوو و ژێوەرە[2] دینامیکی و بەربڵاوەکەیەوە، هەمیشە ناسیۆنالیزم بە شتێکى زۆرکۆن دانراوە. هەندێکجار بە هەڵە بە فاکتەرێکی هەمیشەیی ڕەفتارى سیاسی دادەنرێت. لەڕاستییدا، دەکرێت شۆڕشی ئەمریکی و فەڕەنسی وەک یەکەم مانیفێستبوونی بەهێزی ناسیۆنالیزم دابنرێت. لەپاش ئەوەی چووە نێو وڵاتانی ئەمریکای لاتینەوە، لە سەرەتای سەدەی نۆزدەدا بە ئەورووپای ناوەڕاستیشدا تا ناوەڕاستی سەدەکە و دواتریش بە باشووری ڕۆهەڵاتی ئەورووپاشدا بڵاوبووەوە. لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا ناسیۆنالیزم لە خاکە دێرینەکانی ئاسیا و ئەفریقا پشکووت و گەشەیکرد. بەم شێوەیە سەدەی نۆزدەهەم وەک چاخی ناسیۆنالیزم لە ئەورووپا دەناسرێتەوە، لە کاتێکدا سەدەی بیستەم شایەتی ڕابوون و تێکۆشانی بزووتنەوە بەهێزە نەتەوەییەکانی ئاسیا و ئەفریقا دەدات.
هاوشووناسبوونی دەوڵەت و خەڵک
ناسیۆنالیزم گوازرایەوە بۆ سیاسەتەکانی جیهان، کە پێشنیاری هاوشووناسبوونی دەوڵەت یان نەتەوە لەگەڵ خەڵکدا دەکات، یاخود بە لایەنی کەمەوە بە باشترزانینی دیاریکردنی بوارەکانی دەوڵەت بەپێی بنەما نەژادی و ئیتنۆگرافییەکان.(ethnographic)
لە چاخی ناسیۆنالیزمدا, تەنیا و تەنیا لە چاخی ناسیۆنالیزمدا بوو کە بنەماکە بە گشتی وا دەبینرا کە هەموو نەتەوەیەک[3] دەبێت دەوڵەتی خۆی هەبێت، و دەوڵەتەکە دەبێت هەموو ئەندامانی نەتەوەکەی تێدابێت. ئەو دەوڵەتانەی یان ئەو ناوچانەی کە پێشتر لە ژێر بەڕێوەبردنێکی تردا بوون، بە ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیزم دانەنراون. مرۆڤەکان وەفا و دڵسۆزیی خۆیان بۆ دەوڵەت-نەتەوە نەدەنواند، بەڵکو بۆ نەتەوەی تر، چەشنی جیاوازی ڕێکخراوی سیاسی: دەوڵەتشار، زەوی و وزارى فیوداڵی و سەرۆکەکانیان، دەوڵەتی پاشایەتی، گرووپ یان مەزهەبی ئایینی.
دەوڵەتە-نەتەوە لە بەشی هەرە گەورەی مێژوودا بوونی نیە، و بۆ ماوەیەکی زۆر تەنانەت وەک ئایدیالێکیش سەیرنەدەکرا. لە سەدەی پانزەهەم و سەردەمی مەسیحیەتدا، ئایدیاڵەکە دەوڵەتێکی جیهانی گشتگیر بوو، نەک دڵسۆزی بۆ قەوارەیەکی سیاسیی جوودا. ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی نموونەیەکی گەورەیە کە مایەوە, نەک تەنها وەک ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پیرۆزی سەدەکانی ناوەڕاست، بەڵکو لەژێر ناوی کۆماری مەسیحی و دواتر لە فۆرمە سیکۆلاریزەبووەکەی وەک شارستانیەتی جیهانی یەکگرتوو. دڵسۆزیی سیاسی، پێش سەردەمی ناسیۆنالیزم، بە نەتەوە دیارینەدەکرا، بۆیە شارستانیەت بەپێى نەتەوە دیارینەدەکرا.
لە سەدەکانی ناوەڕاستدا شارستانیەت لە دەلاقەیەکی ئایینیەوە سەیردەکرا و دیاریدەکرا، بۆ هەموو نەتەوەکانی دنیای مەسیحیەت و ئیسلامی یەک شارستانیەت هەبوو-مەسیحی یان موسوڵمان-و یەک زمانی کەلتووری-لاتینی(یان یۆنانی)، عەرەبی(یان فارسی). دواتر لە سەردەمی ڕێنیسانس و کلاسیسیزم، ئەوە زمانی یۆنانی دێرین و شارستانیەتی ڕۆمانی بوون کە بوونە نۆرمێکی جیهانی، کارا و ڕەوا بۆ هەموو کەس و هەموو کاتێک. هێشتا دواتر، شارستانیەتی فەڕەنسی قبوڵکراو بوو بۆ خەڵکی ڕۆشنبیری هەموو نەتەوەکان. تەنها لە کۆتایی سەدەی هەژدەیەمدا بوو کە شارستانیەت بەپێى نەتەوە دیاریدەکرا. دواتر ئەو پرەنسیپەی کە دەڵێت کەسێک ڕۆشنبیر دەبێت تەنها لە زمانی دایکیدا نەوەک زمانی شارستانیەت و کاتی تر، چ ئەگەر زمانی کلاسیکی بێت یان درووستکراوێکی ئەدەبیی ئەو کەسانە بێت کە گەیشتوونەتە پلەیەکی باڵای شارستانیەت.
ناسیۆنالیزمی کەلتورى
لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەوە، بە نەتەوەییکردنی پەروەردە و ژیانی گشتی شانبەشانی بەنەتەوەییکردنی دەوڵەت و دڵسۆزیی سیاسی ڕۆیشت. شاعیران و مامۆستایان وەک یەکەم کەس جەختیان لە ناسیۆنالیزمی نەتەوەیی کردەوە. چاکسازییان لە زمانی دایکدا کرد، کردیانە زمانی ئەدەبی و قووڵ لە ڕابردووی نەتەوەکانیاندا ڕۆچوون. لێرەوە دەزگاکانیان ئامادەکرد بۆ بانگەشەی سیاسی بۆ دەوڵەێکی نەتەوەیی کە بە زووترین کات دامەزرێت لەلایەن ئەوانەی کە ڕۆحەکەیان گەشاندەوە. پێش سەدەی هەژدە چەندین بەڵگە هەبوون لەسەر بوونی هەستی ناسیۆنالیستی لەنێو چەند گرووپێکی دیاریکراودا و لە چەند کاتێکی دیاریکراودا، بەتایبەت کاتی فشار و ناکۆکی. هەڵکشانی هەستی نەتەوەیی بۆ بایەخ و گرنگییەکی سیاسی بەهۆى چەند پێشکەوتنێکی ئاڵۆزەوە هاندەدرا: بنیاتنانی دەوڵەتێکی گەورە و ناوەندی کە لەلایەن چەند پاشایەکەوە بەڕێوەدەبرا کە دڵسۆزی و پەیوەندیی نێوان کۆیلە و ئاغای فیوداڵیان تێکشکاند. سێکۆلاریزەکردنی ژیان و پەروەردە، کە زمانی گشتییان درووستکرد، گرێبەست و پێکبەستی کڵێسە و مەزهەبەکانیان لاواز کرد. گەشەی بازرگانی پێویستی بە یەکەی ئیقلیمیى زیاتر بوو بۆ ڕۆحی دینامیکی چینی ناوەڕاست بۆ پڕۆژە کەپیتالیستییەکانیان. ئەم دەوڵەتە ئیقلیمییە[4] گەورە و یەکگرتووە، بە سەنتراڵکردنە سیاسی و ئابورییەکەی، بە ڕۆحیەتێکی نوێوە تەژی بوو لە نیشتیمانپەروەری-پەرۆشییەکی عاتفی و سۆزەکیی هاوشێوەی بزووتنەوە ئایینییەکانی سەردەمانی پێشوو- لەژێر کاریگەریی تیۆرە تازەکانی دەسەڵاتی خەڵک و مافەکانیاندا. خەڵک جێی پاشایان گرتەوە و بوونە سەنتەری نەتەوە، چیتر پاشا سەرداری نەتەوە و دەوڵەت نەبوو، دەوڵەت بووە موڵکی خەڵک، دەوڵەتی نەتەوەیی، نیشتیمان.
دەوڵەت لەگەڵ نەتەوە هاوشوناسکران، بەهەمان شێوە شارستانیەتیش وەک شارستانیەتی نەتەوەیی ناسرا. گەشەسەندنەکە بە پێچەوانەی ئەو تێگەشتنەوە دەڕۆیشت کە فیکری سیاسیی دوو هەزار ساڵی لەمەو پێشی داگیرکردبوو. تا ئێستا خەڵک خەمی شتە گشتی و گشتگیرەکانیان بووە و یەکگرتووییان وەک ئامانجی خوازراو داناوە. ناسیۆنالیزم خەمی شتە تایبەتەکان و ئەوانەی پەیوست بوون بە کڵێسەوە بوو، جیاوازییەکان و تاکێتییە نەتەوەییەکان. ئەم خواست و مەیلانە زیاتر وەک ناسیۆنالیزمی پێشکەوتوو گۆدەکران. تایبەتمەندییە کەمتر سەرنجڕاکێشەرەکانی لە سەرەتادا دیار نەبوون. لە سەدەی حەڤدە و هەژدە ستانداردەکانی شارستانیەتی ڕۆژئاوا، ڕێزی بۆ مرۆڤ، باوەڕ بە هۆکار, بەهەمان شێوە بەردەوامیی کەلتوری مەسیحیەت و ستۆییکەکان-ئەمانە هێشتا تەواو بەهێز بوون بۆ ئەوەی بە تەوای گەشە بە ناسیۆنالیزم بدەن و کۆمەڵگا هەڵوەشێننەوە. لە سەرەتادا ناسیۆنالیزم وا دەردەکەوت کە لەگەڵ باوەڕە کۆسمۆپۆلیتییەکان و خۆشەویستیی گشتی بۆ مرۆڤایەتی کۆکە و دەگونجێت، بەتایبەت لە ڕۆژئاوای ئەورووپا و ئەمریکای باکوور.
سەرچاوە: