فەرهەنگى نێگەتیڤ:

 

                                      جیهانگیرى

                                            (١)

                        

 

 

                               و. بۆتان بەختیار

 

 

 

جیهانگیرى یان بەجیهانیبوون(Globalization) پرۆسەیەکە کە خەڵک و ئایدیاکان و شمەک و کەرەستەکانیش بە جیهاندا بڵاودەبنەوە، دەبێتەهۆی یەکگرتن و کارلێکى زیاتر لەنێوان کەلتور و حکومەتەکان و ئابورییەکانی جیهاندا. ئەم چەمکە زیاتر وەک نیشانەیەک بەکاردێت بۆ درووستکردنی ئابورییەکی جیهانیی تێھەڵکێش و یەکگرتوو کە بەهۆى بازرگانیی ئازاد، بوونی سەرمایەیەکی ئازاد, و بەکارهێنانێکی ڕێکخراوی بازاڕی دەستی کاری بیانییەوە بۆ زیادکردنی داهات دیاریدەکرێت. هەرچەندە هەندێک کەس چەمکی جیهانگیرى(گلۆبالیزاسیۆن) بە مانایەکی فراوانتر بەکاردێنن، بەمانای بزووتن و جووڵەی خەڵک و زانیارى و تەکنۆلۆژیا بەسەر سنورە نێودەوڵەتییەکاندا؛ هەندێکیش بۆ لێشاوی گوتاری کەلتوری و حکومی و سیاسی بەکاریدێنن.

 

مێژووی جیهانگیرى

جیهانگیرى وەک چەمک لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا دەرکەوت. سەرەڕای ئەوەی زۆرێک ئەم پرۆسەیە وەک دیاردەیەکی نوێ دەبینن، بەڵام جیهانگیرى بۆ هەزاران ساڵە هەیە. ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی بۆنمونە، سیستەمی بەڕێوەبردن و ئابوریی خۆی لە ڕێگەی قسمە گرنگەکانی جیهانی کۆنەوە، ڵاودەکردەوە بۆ چەند سەدەیەک. بەهەمان شێوە ڕێچکە بازرگانییەکانی ڕێگای ئاوریشمی، بازرگانان و کەلوپەلەکان و گەشتیارانی لە چین-ەوە بە ئاسیای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەبرد بۆ ئەورووپا و شەپۆلێکی تری جیهانگیرى نیشاندەدا. وڵاتە ئەورووپییەکان کاری وەبەرهێنانی گرنگیان هەبوو لە دەرەوەی وڵاتی خۆیان پێش جەنگی جیهانی یەکەم، هانی کۆمەڵێک لە ئابوریناسان دەدەن بە ناونانی سەردەمی پێش جەنگ بە چاخی ئاڵتونی سەرەتایی جیهانگیرى. جیهانگیرى هەڵکشان و داکشانی بەخۆیەوە دیوە لە مێژوودا، و سەردەمی فراوانبوون و گرژبوونەوەش هەروا. سەدەی بیست و یەک هەردووکی بە خۆیەوە دیوە. بۆرسە جیهانییەکان دابەزینێکی لەپڕیان بەخۆوە بینی پاش هێرشە تیرۆریستسیەکانی سێپتەمبەری 2001 لە ئەمریکا، بەڵام دووبارە لە چە ساڵی دوایدا بەرزبوونەوە. بەگشتی هەرچۆنێک بێت سەرەتاکانی سەدەی بیست و یەک بەرەوپێشچوونێکی خێرا و دراماتیکیی لە هەنگاونان بەرەو یەکگرتوویی جیهانی دیوە، کە سەرکەوتنە خێراکانی تەکنەلۆژیا و پەیوەندییە دووراودوورەکان[1] هۆکارن. بەگشتی پارە و تەکنەلۆژیا و ماتریاڵەکان، ئەمڕۆ لە هەرکاتێک زیاتر، بە خێراتر بەسەر سنوورە نەتەوەییەکاندا دەگوازرێنەوە. فیچقەى زانیارى و ئایدیاکان و کەلتورەکان زیاددەکات، بەهۆی یەکسەری و خێرایی پەیوەندیگرتن و کۆمۆنیکاسیۆنی جیهانیی ئەنتەرنێتەوە.

 

 

 

 ڕەخنە لە جیهانگیرى

 جیهانگیرى, هاوڕا و ڕەخنەلێگریشی هەیە، لە ئەمڕۆش و لە ڕابردووشدا. هەروەها شیکردنەوەی کاریگەرییەکانی جیهانگیرى تیۆرێکی ئاڵۆزە، بەو پێیەی کۆمەڵێک ئەنجامگیری تایبەتی جیهانگیرى لەلایەن پاڵپشتیکەرانییەوە بە ئەرێنی دەبینرێت و هەندێک ئەنجامگیریشی لەلایەن ڕەخنەکەرانیەوە بە نەرێنی دەبینرێت. بۆ وێنە، لەکاتێکدا هەندێک پاڵپشتیکەر دەڵێن جیهانگیرى بازاڕی نوێ و داهات زیاددەکات، تێهەڵکێشبوونێکى کەلتوری و کۆمەڵایەتیی زیاتر بە لابردنی ڕێگرییەکان فەراهەم دەکات، ڕەخنەکەران لۆمەی لابردنی ڕێگرییەکان بەوە دەکەن کە سیاسەتی نەتەوەیی و کەلتور جێلەق دەکات و بازاڕی کرێکاران ناجێگیردەکات لەپێناو کرێ و مووچەی کەمتر ئیتر لە هەرشوێنێک بێت. بەهەمان شێوە، پاڵپشتیکەران ئاماژە بە ئابوریی وڵاتە هەژارەکان دەکەن کە قازانج لەو کۆمپانیایانە دەکەن کارەکانیان لەو شوێنانە دەکەن بۆ دابەزاندنی نرخەکان بۆ ئەوپەڕی خۆی؛ هەندێک لە ڕەخنەکەران دەڵێن ئەم کارانە ئاستى ژیان لە وڵاتە پێشکەوتووەکان نزمدەکاتەوە بە لابردنی پیشەکان.

 

 قازانجەکان و داهاتووی جیهانگیرى

 شارەزایان بەگشتی دەڵێن جیهانگیرى هەم قازانج و هەم زەرەریش بە دووی خۆیدا دێنێت، کە دەبێت بەڕێوەببرێن. بازاڕە ئابورییە جیهانییە زۆر یەکگرتووەکان، بۆنمونە، توانست و ماتەوزەى زیاتر بۆ داڕمانی ئابوریی جیهانی هەڵدەگرن ئەگەر بێتو وڵاتەکان بەیەکەوە کارنەکەن بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتێکی ئابوریی کاریگەر کە زەرەر و مەترسی کەمدەکاتەوە.

 

 

 

 چەشنەکانى جیهانگیرى:

جیهانگیریى ئابوری:

 لەدوای کۆتایی جەنگی جیهانی دووەمەوە، بەئاسانى ئەنجامى ڕێکخراوە ئابورییە جیهانییەکان لە کارگەکانی وەک بازاڕی ئۆنلاین و ئۆتۆماتیک(خۆبەڕێوەبەر)دا دەبینرێت, واتە لەو پیشەسازییانەدا کە زنجیرەی گەورەی گواستنەوەیان پێویستە. بۆنمونە، کۆمپانیای فۆرد 1200 گوێزەرەوەی هەیە. کۆمپانیای ئەمازۆن بە دەیان هەزار گوێزەرەوەی هەیە و زیاد لە 250000 فول‌تایم کرێکار دادەمەزرێنێت لە 175 ناوەندی دابەشکاریی جیاواز، 65 دانەیان لە دەرەوەی ئەمریکای باکوردان. ڕێکەوتنە بازرگانییە جیهانی و جوگرافییەکان وەک بزوێنەری بەرایی جیهانگیریى ئابوری کاردەکەن. لەنێو گرنگترین ڕێکەوتنە جیهانییەکاندا -ڕێکەوتنی گشتی لەسەر گومرگ و بازرگانی-گرنگترینیان بریتییە لە.(GATT)  بەهۆی ئەمەوە ڕێکخراوی بازرگانیی جیهانی هەنگاوینا. ڕێککەوتنی گرنگی جوگرافی وەک NAFTA CAFTA-dr APEC و یەکێتیی ئەورووپای 27 وڵاتی، کە ڕەچەڵەکێکی لە یەکێتیی گومرگیی ناسراو بە کۆمەڵەی ئابوریی ئەورووپیی ساڵی 1958ـی هەیە.

 

جیهانگیریى سیاسی:

سەدەی بیستەم پەیدابوونێکی گەورەی ڕێکخراوی حکومی و ناحکومیی بەخۆوە بینى کە سیستەمی سیاسیی نەتەوەیی تێدەپەڕێنێت کە تەنها سەیری ناوخۆ دەکات. لەم ڕێکخراوانە، بێگومان نەتەوە یەکگرتووەکان و دادگای نێودەوڵەتی و باڵە لۆبیکەرەکانی کەرتی تایبەت جێى ئاماژەن. لە پشت نەتەوە یەکگرتووەکانەوە، نمونەکانی IMF WORLD BANK بانکی گەشەپێدانی ئاسیایی یەکێتیی ئەفریقی هەن. دادگای نێودەوڵەتی لە سەدەی بیست هاتە سەر دەسەڵات، کە ڕەنگدانەوەى جیهانگیریى هەڵکشاو[2] بوو. پێکدێت لە دادگای دادی نێودەوڵەتی، ئۆرگانی سەرەکیی دادگەریی نەتەوە یەکگرتووەکان، هەروەها دادگای تاوانی نێودەوڵەتی. لقێکی سەربەخۆی دادگەری بە دەسەڵاتی دادوەرییەوە بەسەر ئەو کەسانەی تاوانبارن بە جینۆساید، تاوان دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ.

 

جیهانگیریى کەلتوری

 گەشەی خێرای زانیارى(ئینفۆرمەیشن) تەکنۆلۆژبای جیهانی-بەتایبەت هەرێمە تەواو پیشەسازییەکان-ی خستۆتە دۆخی پەیوەندیی نزیکی جێگیرەوە. ئاوارتە دیارەکانیش ڕژێمە دیکتاتۆرەکانی وەک کۆریای باکوور و چین-ن، کە چوونە ناو ئەنتەرنێتیان لە خەڵک سنوردارکردووە. پاڵپشتیکەرانی جیهانگیریى کەلتوری ئاماژە بە بەرەوپێشچوونی ناسینەوەی مافەکانی مرۆڤ دەکەن لەسەر میزانیەیەکی جیهانی, هەروەها هاوبەشیی تێگەیشتنیشمان لەمەڕ کاریگەریمان لەسەر ژینگە. ڕەخنەکەران بەتوندی ڕەخنەی وێرانبوونی شووناسی کەلتوری و زمان دەکەن لە چاخی سۆشیاڵ‌میدیادا.

 

داهاتووی جیهانگیرى:

 پێشکەوتنەکانی تەکنەلۆژیا، بەتایبەتی بلۆکچەین(blockchain) یان زنجیرەبلۆکى، پەیوەندیی بزوواو و بانکی, بزوێنەری جیهانگیریى ئابوریین. لەگەڵ ئەوەشدا، دیقەت لەوە بدە هەنگاوە خێراکانی جیهانگیرى لە سەرەتاکانی سەدەی بیستویەک دەکرێت خاوبکرێنەوە یان تەنانەت تەواو پێچەوانەش بکرێنەوە لەلایەن ئەو چینە پەیدابووە پرۆتێکشنە[3] کە لە ژمارەیەک لە وڵاتان پەیدا بوون. بۆنمونە، ئەمریکا لە ساڵى 2017 لە تی.پی.پی(TPP) کشایەوە کە بەشێکی سەرەکی ئیدارەی ئۆباما بوو. تی.پی.پی وا دانرا کە ببێتە گەورەترین ڕێکەوتننامەی بازرگانیی ئازاد، کە لە سەدا چلی ئابوریی جیهانی دەگرتەخۆى. بێجگە لە ناسیۆنالیزم، بازرگانیی جیهانی لەژێر هەڕەشەی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما، ژێرخانی ڕزیو، هێرشی سایبەری و ئەتککردنی مافەکانی مرۆڤدایە، هەموان وەڵامى خۆیان لە دامەزراوە و حکومەتەکان دەوێت، ئەمەش بەپێی ئەنجومەنى پەیوەندیەکانى دەرەوە (واتە Council on Foreign Relations کە سەر بە ئەمریکایە). (بە مانایەکى تر جیهانگیرى ڕووى لە ناوخۆى وڵاتەکان کردووەتەوە و چاەیەکى جیهانگرەوەى نیە بۆ هەموان-و).