جووڵان لە فینۆمینۆلۆژیاى ڕۆحەوە بەرەو دەروونشیکارى
بەپێى تەفسیرى "ئەلێکساندەر کۆژێف" بۆ هیگڵ، مرۆڤ خودئاگاییە و هەر خودئاگاییەکیش مرۆڤە. بەڵام مەسەلەکە پرۆسەى ناسین نیە کە مرۆڤ لە خۆى بەئاگادێتەوە. مرۆڤ ئەو کاتە سەرنجى خۆى دەدات و ئاگاى لە خۆى دێتەوە کە خواستێکى هەبێت. مرۆڤ کاتێک دەڵێت «من»، کە ئارەزوویەکى هەبێت. کەواتە هەر خودئاگاییەک بۆ خۆى ئارەزوویەکە. واقیعى مرۆیى تەنیا لە ژیانێکى حەیوانییەوە دەتوانێت بێتەبوون، چونکە پێویستبوون ڕوویەکى حەیوانییە و شتێکى هاوبەشە لەنێوان مرۆڤ و ئاژەڵەكانی تردا، بەڵام ئەم پێویستییە ناتوانێت مرۆڤ بگۆڕێت بۆ خودئاگایى. ئەم ئارەزووە ئاژەڵییە/حەیوانییە بەس نیە و تەنیا دەتوانێت ببێتە هۆى ئەوەى کە مرۆڤ سەرنج بداتە خۆى، سەرنجدانێک کە بریتى نیە لە ئاگایى. مرۆڤ ئەو کاتە ژیانى ئاژەڵی تێدەپەڕێنێت کە بابەت و ئۆبێکتى ئارەزووى، بوونەوەرێکى بێگیان نەبێت، بەڵکو خودئاگاییەک بێت. بەم جۆرە ئارەزووى ئاژەڵى دەبێتە ئارەزووى ئینسانى کە ڕووى لە ئەویتر بێت. بەڵام ئەوىتریش بۆ خۆى یەک خودئاگاییە و هیچ نیە جگە لە ئارەزووەکەى، کەواتە ئارەزووى مرۆیی، ئارەزووە بۆ ئارەزووى ئەوىتر. یەکێک لە ماناکانى ئەمە، ئەوەیە کە مرۆڤ ئارەزووى ئەوەى هەیە کە ئەوىتر ئارەزووى بۆى هەبێت. یەکێک لە ماناکانى تریشى ئەوەیە کە مرۆڤ ئارەزووى ئەوىتر وەک ئارەزووى خۆى وەردەگرێت (و ئيقتيباسی دەكات) و دەبینین کە ئەم دوو مانایە بۆ یەکتر زەروورن.
ئێستا دەتوانین جووڵەى دیالەکتیکى لە «ناسین»ـەوە بەرەو «خودئاگایى» درکبکەین. مرۆڤ خۆى دەناسێت بەڵام تا ئەم ناسینە لە لایەن ئەوىترەوە و (لە ئاستى تەواودا لە لایەن هەموانەوە) پشتڕاستنەکرێتەوە، ناسینى ڕاستەقینە نیە، چونکە پێویستە زانینى ڕاستەقینە، هەمەکى و هەمیشەیى و بۆ هەمووان موعتەبەر بێت و بە زمانە هیگڵییەكە: ناڕاستەوخۆ و بێ نێوانگر بێت. هەموو هەوڵەکانى مرۆڤ بەو ئاراستەیەدا دەڕوات کە بەڕەسمى لە لایەن ئەوانى ترەوە بناسرێت و دانی پیا بنرێت، تاکو بەم شێوەیە خۆیان بسەلمێنن. دەزانین کە مرۆڤ تەنیا لەناو کۆمەڵێک مرۆڤى تردا مرۆڤە و مرۆڤى تاک و تەنیا و ناکۆمەڵایەتى، لە بوونى ئینسانییانەى خۆى خاڵى دەبێتەوە. مرۆڤ بوونەوەرێکە، ئارەزووى ئەو شتە دەکات کە ئەوانىتر ئارەزووى دەکەن و ئەمەش لەگەڵ ئارەزووى (بە ڕەسمى ناسران لە لایەن ئەوىترەوە)دا وێکدێتەوە. لە لایەکى ترەوە، خودئاگایى لە دەرەوەى «ئەوىتر»ـەوە و هەر ئەمەش ئاگایى«من» دەگۆڕێت بۆ درز. خودئاگایى، ئاگاییە دەرهەق بە ناکۆکى و دوالیزمى ناوەکیى خۆى؛ و ململانێى دوو ئاگایى لەڕاستییدا، هەر لە ناوەوەى خۆیاندا بەڕێوەدەچێت. ئەم تەفسیرەى ئەلێکساندەر کۆژێف دەربارەى فینۆمینۆلۆژیاى ڕۆحى هیگڵ، کەوتە بەر گوێى لاکان کە لە سیمینارەکانی کۆژێفدا بەشداریى دەکرد و دواجار بووە هۆى وەرچەرخانێکى سەیر و گرنگ لە دەروونشیکارییدا. کۆژێف نەک تەنیا سیستەمە فەلسەفییەکەى هیگڵى، بەرجەستە و بەپاشکۆ کرد بەڵکو ڕەهەندێکى فەلسەفیى قووڵیشى بەخشییە دەروونشیکارى. لە دیدى لاکانەوە مرۆڤ ئەو کاتە ئاگاى لە خۆى دێتەوە کە یەکەمجار دەڵێت «من»، بەڵام ئەو کاتە کامەیە کە دەڵێین «من»؟: ئەو کاتەى کە ئەوانیتر ئاماژەمان بۆ دەکەن و بتوانین خۆمان لە ئاوێنەى ئەوانى تردا ببینین. لە دەروونشیکاریى لاکانییدا، ئەم ڕووداوە پێى دەوترێت «قۆناغى ئاوێنەیى».
مناڵ کە بە بەراورد بە بوونەوەرەکانى تر کەمێک زووتر هاتۆتە دونیاوە، خۆى ناتوانێت بە پێویستییەکانى خۆیدا بگات و تەواو تیا ماوە. هیچ کۆنترۆڵێکى بەسەر جەستەى خۆیدا نیە و وا نازانێت لە جیهانى دەوروبەر و دایکى جیایە. بە وتەى لاکان، ئۆملێت (home lette)ێکە کە هەم بە ماناى مناڵى مرۆڤ و هەم بە ماناى هێلکەیەکە کە شکێنراوە و سنوورى نێوان زەردێنە و سپێنەکەى ئاشکرا نیە. کاتێک خۆى لە ئاوێنەدا دەبینێت، ڕووبەڕووى گشت(کل)ێکى یەکانگیر و هاوکات دەبێتەوە و دوودڵە لەوەى کە ئایا ئەو، ئەو ئۆملێتە تێکەڵ و پێکەڵەیە یاخود ئەو گشتە یەکانگیرەیە؟ بەڵام ئیتر دواجار ئاماژەى ئەوانیتر دەبنە هۆى ئەوەى کە دووەمیان بە «خۆ»ـى بزانێت. گومان و خەیاڵێک کە بە تەواوى وەهماوییە. بەم جۆرە ئێمە لە نێوان چەمکى یەکپارچە و یەکتاى «من» و فرەیى ئارەزووەکانمان و کۆنترۆڵکردنیاندا دابەشدەبین. یەکپارچەیى ئێمە لە دەرەوەوە دێت، واتە لە «دەرەوەى ئاوێنەکە»وە دێت، لەکاتێکدا کە چەمکى «من» لە زاتى خۆیدا درزدار و دەرەکى و شەڕەنگێزانەیە. درزى نێوان من و ئەوىتر دێتە ناو منەوە. کەواتە وێناکردنى یەکپارچەیى شتێکى وەهمییە و لەڕاستییدا نەک منى یەکپارچە و یەکتا، بەڵکو ئەوە درزە کە دەبێتە درووستکەرى سوبێکت. ناسین و ڕەفتارە تیۆرى و هەڵچوونئامێزەکان هەرگیز بە خودئاگایى کۆتایى نایەن. بریكار و بكەری ناسین، هەر لە بابەتى ناسینى خۆیدا –وندەبێت-. بەڵام سوبێکت کاتێک سەرنجى خۆى دەدات کە پێویستییەکى هەبێت. مرۆڤ لەو سەرەتاوە کە پێویستییە سەرەتاییەکانى بۆ دێتە پێش کە ناتوانێت تێریانبکات و پێویستى بەوى تر واتە –دایک-ە.
مناڵ پێویستییەکەى لە خواستێکدا سیستەماتیزە دەکات(گریان و قیژەقیژ) و دەبێت دایک ئەم خواستەى ئەو وەکو کۆدێک بکاتەوە. ئەم خواستە دەبێتە هۆى ئەوەى کە یەکپارچەییە سەرەتاییەکەى نێوان مناڵ و دایک نەمێنێت و مەودا بکەوێتە نێوانیانەوە. لێرەوەیە کە مرۆڤ بۆ یەکەم جار دەکەوێتە ناو پانتایى زمانەوە. ئەم ناوبەینە موژدەبەخشە، بریتییە لە ئاگایی. لە سەرەتاوە پەیوەندیى مناڵ و جیهان، ڕاستەوخۆ و یەکپارچە بوو، بەڵام ئیدى چەمکەکان دەست دەکەن بە درووستبوون و ناوەندگیرى/نێوانگری. لە دەروونشیکاریى لاکانییدا جووڵەیەک هەیە لە پێویستییەوە بەرەو ئارەزوو، کە هاوتای جووڵەى کۆژێفییە لە ئارەزووى ئاژەڵییەوە بۆ ئارەزووى مرۆیی. مرۆڤ لە سەرەتادا پێویستى بە شت هەیە و گەر لەم ئاستەدا بمێنێتەوە ئەوا هیچ نیە جگە لە ئاژەڵێك. بینیمان کە مناڵ بۆ تێرکردنى ئارەزووەکانى پێویستى بە دایکە. بەڵام ئەم پێویستییە بە دایک، تەنانەت ئەو کاتەشى کە پێویستیى بایۆلۆژییش تێر بوو، هەر دەمێنێتەوە. واتە منداڵ هەمیشە دایکى دەوێت و ئەم پێویستییەى دەگۆڕدرێت بۆ ئارەزوو. لاکان جیاوازى دەخاتە نێوان «ئەوىترى بچوک» و «ئەوىترى گەورە»وە. ئەوىترى بچوک، بریتییە لە هەمان وێنەى ئاوێنەیى کە مناڵ خۆى لەگەڵدا هاوشوناسدەکات و پەیوەستە بەو قۆناغەوە کە لاکان ناوى دەنێت «قۆناغى وێنەیى». هەموو پەیوەندییەکانى ئەم قۆناغە، جووتی و دووانەیین. بەڵام ئەوە دواى قۆناغى ئۆدیبى و هاتنەناوەوەى توخمى سیێەمە (واتە بەدەر لە مناڵ و دایک)، واتە باوک کە ئەوىترى گەورە دێتە ناو یارییەکەوە. ئەوىترى گەورە، بریتى نیە لە کەسێک بەڵکو هەر هەمان «پانتایى ڕەمزى»یە.
لە تەفسیرەکەى کۆژێفدا بۆ «فینۆمینۆلۆژیاى ڕۆح»ـى هیگڵ، زانیمان سوبێکت واى دەبینێت کە ئەویتر خاوەنى ئارەزووی خۆیەتى-ئارەزووییەک کە خۆى نیەتى- و ئەو وەکو ئارەزووى خۆى ئیقتیباسدەکات و بێئاگایە لەوەى کە ئەوىتریش خۆى ئارەزووییەکى ئیقتیباسکراوى هەیە. لەڕاستییدا، ئارەزوو لە هیچ سوبێکتێکدا ئامادەیى و بوونى نیە. ئارەزووەکە، ئارەزووى ئەوىترى گەورەیە. سوبێکت ئەو وێنایە دەکات کە ئەوێکى ترى پڕ و کامڵ بوونی هەیە و ئارەزووەکەى هى خۆیەتى و بەم هۆیەوە خۆی لەگەڵیدا هاوشوناسدەکات. ئەویترى گەورە بۆخۆى بریتییە لە جێگە و پێگەیەک، بەڵام ئەو ئەگەرە لە ئارادایە کە سوبێکتێک ئەو جێگەیە داگیربکات. یەکەمین داگیرکەر و پڕکەرەوەى ئەم جێگەیە بریتییە لە دایک. مناڵ لە قۆناغێکى نادیار و لێڵ و گرنگدا تێدەگات کە دایک ناکامڵ و کەموکورتە و شیاوى داگیرکردنى ئەم جێگەیە نیە. ئەوىترى گەورەیە کەرتبووە و پانتاییەکى کۆمەڵایەتیى کامڵ و ئەفسانەیى بوونى نیە. پانتایى ڕەمزى لە زنجیرەیەک خراپ هەڵێنجان و خراپ تێگەیشتن درووستبووە و هەر لەبەر ئەمەشە کە کێشەدارە، یاخود بە دەربڕینە دەروونشیکارییەکە: سەمپتۆماتیک و ناتەندرووست و پاتۆلۆژیکە. بەڵام چەمکى ئەویترى گەورە لە بەرامبەر ئەویترى بچووکدا بەجوانى ئەوە دەردەخات کە ئارەزووى مرۆیى، بەماهیەت ئارەزووییەکە لەنێوان سوبێکتەکاندا: نێوسوبێکتى.
ن: مەهدى پارسا
و. ئاسیا حەسەن