چینایەتی و چارەنووس
زەردەشت نورەدین
مرۆڤ هەمیشە بیری لە داهاتوو کردووه‌تەوە و خەمی لێ خواردوە و دواجار قەلەقیکردووە. نادیاريی داهاتووی مرۆڤ، پەیوەستە بە قووڵترین و وجودیيترین قەلەقی مرۆڤەوە. قەلەقییەک کە پێش ئەوەی لە مردنەوە سەرچاوەبگرێت لە خودی ژیانییەوە وەریدەگرێت. ئەوەی کە بە پلەی یەک مرۆڤ قەلەقدەکات خودی ژیانە، نەک مردن. بە شێوەیەکی گشتی لە کۆنەستی مرۆڤدا حەتمیەتی مەرگ چەسپیوە و شتە چەسپاوەکانیش قەلەقی درووستناکەن. ئەوەی قەلەقی درووستدەکات شتە گۆڕاو و ناجێگیرەکانن. لەم پنتەوە داهاتووی ناجێگیر و نادیاريی مرۆڤ، بەرهەمهێنەری گەورەترین قەلەقییە.
بیرکردنەوە لە داهاتوو بەجۆرێک گرێدراوە بەو شته‌وه کە مرۆڤ پێیدەڵێت چارەنووس. چارەنووس ناوێکی ترە بۆ داهاتووی نادیار و تەمومژاويی مرۆڤ. ئەوەی لێرەدا لێى‌دەکۆڵینەوە چارەنووسە لە ڕەهەندە جیاجیاکانەوە. پنتی دەسپێکی ئەم نوسینە تەرکیزکردنە سەر جیاکاری و بەرز و نزميی نێوان چارەنووسە جیاوازەکانی مرۆڤ و هاوکات دۆزینەوەی بنکە مادی و ماتریاڵییەکانی چارەنووسی کۆمەڵە جیاجیاکانی مرۆڤة. بەدەربڕینێکی وردتر، باسکردنی چارەنووسی چینە جیاوازەکانی کۆمەڵگایە.
چوار جۆر چارەنووس بەم شێوەی لای خوارەوە دەخەینەڕوو؛
١- چارەنووسی میتافیزيکی
٢- چارەنووسی وجودی
٣- چارەنووسی چینایەتی
٤- چارەنووسی هیرارکی
ئەم چوار تایپە لە چارەنووس ئاماژەیە بە ئاڵۆزی چەمکی چارەنوس و هاوکات نزیکبوونەوەیە لە بنکە دەستنیشانکەر و بزوێنەرەکانی چارەنووسی مرۆڤ. دواجار قسەکردن لەسەر چاره‌نووس لێرەدا گەڕانە بەدوای بنکە ڕاستەقینەکانی درووستبوونی چارەنووس دا، بەدەر لە تێگەشتنە ئوستوورەیی و دينييه‌كان و هاوکات بەکارهێنانی شیکردنەوەی ماتریاڵیستییە بۆ چارەنووس.
١- چارەنووسی میتافیزيکی
قەدەر یان چارەنووس لە مانا میتافیزیکییەکەیدا، جۆرێکە لە ژیاننامە و بایۆگرافیای نەنوسراوی پێشوەخته‌ی کەسەکان. نەنوسراو بەو واتایەی کە مرۆڤەکان نازانن چییە، بەڵام خودا یان خوداکان دەیزانن. لە ئاینی ئیسلامدا خودا هەمووشتزانە و پێشوەختە هەموو شت دەزانێت. لەم پنتەوە جۆرێک لە چارەنووسی دیاریکراوی یەزادنی بەسەر مرۆڤەکاندا چەسپاوە. لێرەدا ناچینە ناو ئەو موناقەشە دووروودرێژەی کە لەسەر ئازادی و جەبر لە مەزهەبە جیاوازەکانی ئیسلامدا هەیە. ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە قوڵبوونەوەیە لە خودی چەمکی چارەنووس.
ئەگەر ڕاستەوخۆ لە دەقە نوخبەوییە ئاینییەکان دووربکەینەوە و لە عەقڵی باو[1]ى خەڵک نزیکبینەوە، کە بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ تاڕادەیەک بەرهەمی دەقە نوخبەوییە ئاینییەکانە؛ ئەوا ئاسۆی باشتر لەبەردەماندا دەکرێتەوە بۆ تێگەشتن لە چارەنوس. بەدوور لە ئاڵۆزی، چه‌مك و تێگەی چارەنووس لە کەلتوری ئێمەدا پەیوەنديی بە خوداوە هەیە. لە تێگە ئاینییەکەدا، خودا بەجۆریک لە جۆرەکان چارەنووسی مرۆڤەکانی بەگوێرەی ویستی ناوەکيی خۆی داڕشتووە. ئەمەش یەکەم ناکۆکی لەگەڵ ئازاديی مرۆڤدا درووستدەکات. لەڕوانگەی بوونگەراییەوە بەو مانەیەی مرۆڤ دەخرێتە بەردەم ویستی دەرکییەوە کە ویستی خودایە. لە تێگە ئاینییەکەدا ئەمە نابێتە بەربەست لە تێگەشتن بۆ ئازادی. لەم پنتەوە کەم خەڵک دەدۆزیتەوە کە لە چارەنووسی خۆی بە تەواوەتی ناڕازی بێت؛ بەو مانایەی سەربکێشێت بۆ جۆرێک لە یاخیبوون بەرانبەر خودا و درزکردنە ناو چارەنووسەوە. ئەگەر هەشبووبێت دواجار چوارچێوە میتافیزیكيیەکەی چارەنووس تێناپه‌ڕێنێت. نمونەی ئەمەش یاخیبوونی ئەیوبە لە پەیمانی کۆندا، کە سەرەڕای هەموو گلەیی و گازندەکانی، دواجار ملکەچی چارەنووسە یەزدانییەکە دەبێت.
ئەوەی لێرەدا بۆ ئێمە گرنگە لێی وردبینەوە ڕەهەندە ئاینییەکەی چارەنووس نییە، کە ئایا خودا تا چەند چارەنووسی مرۆڤی دیاریکردووە و تا چەند ئازاديی پێ بەخشیوە. بەڵکو ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە بەدەرە لە ڕوانگە ئاینییەکە؛ پرسیارێکە لەوە ڕادیکاڵترە کە بیبەستینەوە بە خودا یان ئاینەوە. پرسیارەکە بۆ ئێمە بەم جۆرەی لێ دێت: بۆچی مرۆڤ بیری لە چارەنووس کردۆتەوە؟ یان بە دەربڕینێکی وردتر، ئەو هۆکارانە چین کە چارەنوسی لە لای مرۆڤ کردووە بە بابەتی بیرکردنەوە؟ یان چارەنووسی کۆمەڵایەتی، چۆن ڕەنگڕێژ و دەستنیشاندەکرێت.
دیارە چارەنووس چەمکێکی تایبەت بە ئاینی ئیسلام یان داهێنراوی کەلتورێکی دیاریکراو نییە؛ بەڵکو چارەنووس، چەمکێکی ناو هەموو کەلتورەکانی دونیایە و ناواخنێکی سه‌رووكه‌لتورى و ترانسکەلچراڵی[2] هەیە. لەم پنتەوە بۆ ئێمە زیاتر شایەنی لێوردبوونەوەیە. لە کۆنترین نوسینەکانی مرۆڤدا، کە نوسینە ئوستوورەییەکانە، بەشێوەی جۆراوجۆر باس لە چارەنووس کراوە. ئەوەی شایەنی باسە لەمەڕ چەمکی چارەنووس، تێبینیکردنی ئەو گۆڕانانەیە کە بەسەر ناواخنی چەمکی چارەنووسدا هاتووە لە کۆمەڵگا جیاوازکان و لە بڕگە جیاوازەکانی مێژوودا.
سەردەمانێکی کۆن، پێش ئەوەی مرۆڤ بێتە ناو شارستانیەت و ژیانی شارییەوە، چۆنییەتيی ژیانکردن جیاواز بووە لە ژیانکردن لە شارستانیەت و شارنشینیدا. بەدەربڕینێکی وردتر، پێش ١٠ بۆ ١٢ هەزار ساڵ لەمەوبەر، پێش ئەوەی مرۆڤ لە کۆمەڵگای چینایەتیدا بژی؛ مرۆڤ پەیوەندییەکی ئۆرگانیکی و زیندووی هەبووە بە سرووشت و چاره‌نووسی خۆی و ئەوانیترەوە. چارەنووسی مرۆڤ لە کۆمەڵگا پێش-چینایەتییەکاندا، چارەنووسێکی ڕاستەوخۆ و دەستنیشاننه‌کراو بووە و پانتایی ئازادی ڕادیکاڵی هەڵبژاردن زیاتر بووە. لەم پنتەوە چارەنووسی سەرەتایی مرۆڤ، چارەنووسێکی زیندوو و ئۆرگانیکی بووە بەراورد بە هەموو سەردەمەکانی تر و هەروەها ئازاديی زیاتری تێدابووە.
شێوەی ژیانکردن و شێوازی بیرکردنەوەیان کە دەرەنجامی ناڕاستەوخۆی شێوازی پێکەوە کاركردنیان بووە؛ دەرخەری ئەوەیە چارەنووس لە کۆمەڵگا پێش-چینایەتییەکاندا، ئازادتر و زیندووتر بووە. ئەمەش ڕاستەوخۆ دەگه‌ڕێتەوە بۆ دابەشنەبوونی کۆمەڵگا بەسەر چینەکاندا و هاوکات نەبوونی خاوەندارێتيی تایبەت. مرۆڤەکان پێکەوە، هەرەوه‌زيیانە کاریانکردووە و پێکەوە وەک یەک مەسرەفیانکردووە بەدوور لە دابەشبوونە چینایەتییەکان. بەم پێیەش، چارەنووسی مرۆڤەکان دەستنیشان نەکراوە و تاڕادەیەکی زۆر ئازادبوون لەوەی کە ڕاستەوخۆ بریاڕ لە داهاتووی خۆیان بدەن.
لەبەر زیاتر ڕوونبوونەوەی بابەتەکە دەبێت ئاماژە بە دوو ئاستی چارەنووس بكەین؛ چارەنووسی کۆمەڵ و چارەنووسی تاک. چارەنووسی کۆمەڵ بریتییە لە دەستنیشانکردنی هێڵە گشتییەکانی شێوازی ژیانی کۆمەڵانی ناو کۆمەڵگایەکی دیاریکراو، بەگوێرەی بەرهەمهێنان و مەسرەفکردن. لەبەرانبەردا چارەنوسی تاک بریتییە لە دەستنیشانکردنی هێڵە تایبەتەکانی شێوازی ژیانکردنی تاکەکانی ناو کۆمەڵیکی دیاریکراو بەگوێرەی داهات و خەرجيی تاکەکان. پەیوەنديی نێوان چارەنووسی کۆمەڵ و چارەنووسی تاک پەیوەندییەکی پێچەوانەیە؛ تا چارەنووسی کۆمەڵ زیاتر دەستنیشانکراو و دیاریکراوتر بێت ئەوا چارەنووسی تاک کەمتر دەستنیشانكراو دەبێت و کەمتر سنوردار دەبێت. بەم پێیەش چارەنووسی تاک کاتێک ئازاد دەبێت و دەتوانێت پەیوەنديی زیندووی لەگەڵ هەبێت و بە ویستی خۆی هەڵیبژێرێت کە چارەنوسی کۆمەڵ یەکلا کرابێتەوە و دەستنیشانکرابێت. لەم سۆنگەيه‌وە لە کۆمەڵگا پێش-چینایەتییەکاندا چارەنووسی کۆمەڵ یەکلا کرابووه‌وە و دەستنیشانکرابوو بۆیە چارەنووسی تاکەکان یەکلا نەکرابووه‌وە و دەستنیشاننەکرابوو و ئازادبوون. ئازاديی ڕاستەقینە تەنیا دەتوانێت لە کۆمەڵگایەکدا مومارەسەبکرێت کە چارەنووسی کۆمەڵى تيا دەستنیشانکرابێت.
چارەنووسی کۆمەڵ لەناو کۆمەڵگا پێش-چینایەتییەکاندا، بەهۆی ئەوەی کە هەموو کۆمەڵگا یەک چین بوون یان باشتر بڵێم چین بوونی نەبوو، ئەوا دەستنیشانکرابوو و یەکلاکرابۆوە. ئەمەش لە ئوستوورەکانی سەردەمی پێش-چینایەتیدا کە بە ئەستەم و ناڕاستەوخۆ دەتوانین بۆی بگەڕێنەوە ئامادەيی هەیە. تەنانەت هێشتا دابەشبوونی ڕۆحيی نێوان خوداکان و مرۆڤ نەهاتبووە ئاراوە و مرۆڤاکان و خودا لە پەیوەندییەکی ئۆرگانيی ڕۆحيیدا پێکەوە دەژیان. بۆیە لەم قۆناغەی ئوستوورەدا بە دەگمەن چارەنووسی تاک دەبێتە تێما و جێگەی سەرنج. ئەوەی لەم سەردەمەدا سەنتەرە چارەنووسی کۆمەڵە. ململانێی چارەنووسی کۆمەڵ لەگەڵ سرووشتدا یەکێکە لە ناسەرەوەکانی ئوستوورەی سەردەمی پێش-چینایەتییەکان.
ڕێکەوتی دەرکەوتنی پێشزەمینەکانی شارستانیەت هاوکاتە لەگەڵ دابەشبوونی کار و دابەشبوونی کۆمەڵگا بەسەر چینەکاندا. شارستانیەت و پەیدابوونی شار و دابەشبوونی کۆمەڵگا بۆ چینەکان کاریگەريی تۆخ لەسەر ئوستوورەکانی سەردەمی شارنشینی و شارستانیەت دادەنێت. لە ئوستوورەکانی سەردەمی کۆمەڵگا چینایەتییەکاندا وردەوردە چارەنووسی تاک دەبێتە تێما و سەنتەر، لە گێڕانەوە جۆراوجۆرەکاندا و هاوکات چارەنووسی کۆمەڵ کاڵدەبێتەوە و بەرەو نەمان دەچێت. ئاینەکان کە ئوستورەی پەرەسەندوون، لەدایکبووی سەردەمی شارن. شار لە سەردەمی کۆمەڵگای چینایەتیدا دێتەئاراوە بەم پێیشەش بونیادی شار لەخۆیدا بەجۆرێک دەبێتە هەڵگری چینایەتی یان چینایەتی بەدرێژایی مێژوو دەبێتە ڕەهەندێکی حەتميی شار. لەم پنتەوە دەبینین کە ئاینەکان بەراورد بە ئوستوورە سەرەتاییەکان زیاتر بونیادە چینایەتییەکان و پەیوەندییە چینایەتییەکان تۆخدەکەنەوە و بە تەواوی فۆرمی چینایەتی و هیرارکی وەردەگرن. بە دەربڕینێکی تر، ئاین بریتییە لە ئوستورەی چینایەتيی سەردەمی شار.
سەرەتاکانی دەرکەوتنی شار کەمێک پاش شۆڕشی چاخی بەردینی نوێ واتە بۆ نزیکی ٧ هەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە و وردەوردە پەرەدەسێنێت. مێژووی ئاین دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ٥ هەزار ساڵ پێش ئێستا و یەکەم ئاینەکان لە شێوەی دامه‌زراوەدا دەردەکەون. شار و ئاین پەیوەندییەکی ئاڵۆزیان پێکەوە هەیە و مێژووی سەرهەڵدانیان لێک نزیکە و شتێکی تر کە پەیوەنديی لەگەڵ شار و ئایندا هەیە بریتییە لە دەوڵەت.
ئاین و شار و دەوڵەت سیانەیەکی بەیەکداچوون کە لەسەر ئاستە جیاجیاکان یەکتری بەرهەمدەهێننەوە و پارێزگاری لەیەکتردەکەن. لە زۆر ڕەهەندەوە دەشێت قسە لەسەر ئەم سیانە و پەیوەندییەکانی نێوانیان بکرێت. لێرەدا ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێبدەین؛ پەیوەنديیانە بە چارەنووسی کۆمەڵ و چارەنووسی تاکەوە. لە شاردا بەهۆی پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنانەوە، لەڕێگەی ئاین و دەوڵەتەوە بەجۆرێک لە جۆرەکان چارەنووسی کۆمەڵ پشتگوێدەخەن و دەستنیشانی ناکەن. چارەنووسی تاک دەستنیشاندەکرێت و یەکلادەبێتەوە و بەر بە ئازادییە ڕاستەقینەکانی تاک دەگیرێت و ئیدی تاک ناتوانێت پەیوەنديی زیندوو و ڕاستەوخۆ و بێ‌میدیۆمی لەگەل چارەنووسی هەبێت.
ئەمەش لە یەکەم بەرهەمە نوسراوەکانی مرۆڤدا بەڕوونی ڕەنگدەداتەوە. ئەگەر تەماشای هەرکام لەو دەقە سەرەتایيانە بکەین بەڕوونی هەست بە وەرچەرخان دەکەین لە چارەنووسی کۆمەڵەوە بۆ چارەنووسی تاک. لە نوسراوە سەرەتاییەکاندا چارەنووسی تاک دەبێتە چەق و تێما. جۆرێک لە چارەنووسی میتافیزيکی لەدایکدەبێت. لە ژمارەیەکی زۆر لە دەقە کۆنەکاندا پێشگۆیەک هەیە کە پێشگۆیی دەکات و چارەنووسی تاک کەشفدەکات کە دیاریکراوە و گۆڕانی بەسەردا نایەت. لە هەندێ لەو بەرهەمە کۆنانەدا(بۆ نمونە ئۆدیپ پاشا[3]) پێشگۆکە بەدیاریکراوی چارەنوسی تاکێک دەخاتەڕوو، تەنانەت پێش ئەوەی هاتبێتەبوون. لە بەرهەمە نوسراوەکەدا، ئەو کەسەی کە چارەنووسە دیاریکراو و پێشوەخت-نوسراوەکەی، کەشفبووە تا کۆتایی هەوڵدەدات لێی ڕزگار بێت بەڵام ناتوانێت و هەمان چارەنوسی کەشفکراو بەسەریدا جێبەجێ دەبێت.
ئەمە تێمایەکی ڕێکەوت نییە و تایبەت نييه بە دەقێکی دیاریکراو، بەڵکو لە زۆرێک لە دەقەکان و نوسینە کلاسیکییەکاندا دووبارەدەبێتەوە و پەیوەنديی بە پارادایمی چینایەتییەوە هەیە. ئەمە سەمپتۆمە بۆ ئەوەی چارەنووسی تاک دەستنیشان و دیاریکراوە. بەده‌ربڕینێکی تر، چارەنووسی تاک لە سەردەمی کۆمەڵگا چینایەتییەکاندا لەسەر ئاستی چین نەگۆڕە و بەجۆرێک دیاریکراوە.
ئەم وێنایە لە بەرهەمە کۆنەکاندا، بەشێوەی جۆراوجۆر ڕەنگیداوەتەوە. هەروەها لە ئاینیەکانیشدا داڕێژراوەتەوە. ئاینەکان بەگشتی بەپێچەوانەی ئوستوورە سەرەتاییەکانه‌وه تاک لەجیاتيی کۆمەڵ بە موخاتەب دەکات و بانگهێشی تاک دەکات. لێرەوە چارەنووسی میتافیزیکی لەدایكدەبێت کە چارەنووسی تاکەکەسە. لە ئاینەکاندا، بەتایبەتی لە ئاینە ئیبراهیمییەکاندا، چارەنووسی تاک بەهۆی هەمووشتزانینی خوداوە یەکلا و دەستنیشانکراوە. پنتی ڕزگاری لە ئاینی ئیبراهیمیدا تاکە و تاکیش ئەگەر بەشداری لە ڕیچواڵی ئاینیدا بکات یان ئەگەر لەپێناو سەرخستنی ئاینەکەیدا تەنانەت جەنگیش بکات دواجار بۆ خۆیەتی. ئەمەش دەرخەری ئەوەیە کە ئاین، ئایدۆلۆژیای زاڵی سەردەمی کۆمەڵگا چینایەتییەکان بووە و بە تەنیشت دەوڵەت و شاراوە هاوئاراستە کاریانکردووە بۆئەوەی درێژە بە نەزمی باڵاده‌ست بدەن.
چارەنووسی کۆمەڵ لە ئایندا پشتگوێدەخرێت. تەنانەت ئەگەر باس لە چەمکی "ئومەت"یش بکەین ئەوا ئومەت پێکهاتووە لە کۆمەڵێك تاک یان ئەتۆمی سەربەخۆ کە پەیوەنديیان لەگەڵ ئەویتردا تەنیا بەهۆی ڕزگاريی خۆیەوە درووستدەبێت. کۆمەڵگا لەم چوارچێوەدا دەبێتە کۆی تاکەکان نەک هیچی تر. لێرەوە دەشێت باشتر لەوە تێبگەین کە بۆچی ئاین بەدرێژایی شارستانیەت و کۆمەڵگا چینایەتییەکان پێگەیەکی سیاسی-کۆمەڵایەتی-ئابوريی بەهێزی هەبووە و هاوکات لەگەڵ بەهێزبوونی پەیوەندییە چینایەتییەکاندا پێویستيی ئاین زیاتر تۆخبووه‌تەوە.
٢- چارەنووسی وجودی
چارەنووسی وجودی، درێژکراوەی چارەنووسی میتافیزیکییە بەڵام بەشیێوازێکی ئەبستراکت و هەندێ جار لە فۆرمی تێکستی فەلسەفيیدا دەردەکەوێت. چارەنووسی وجودی، بەشێوەی کاڵ لە ئاینییەکاندا دەردەکەوێت بەڵام لە دەرەوەی ئاین و لە هەندێ لە ڕەوتە فەلسەفییەکاندا باشتر مانیفێستدەبێت. چارەنووسی وجودی، مەرج نییە ڕاستەوخۆ بۆ خودا بگەڕێتەوە بەڵکو زۆرجار بۆ وجودی مرۆڤ دەگەڕێتەوە؛ وجودێکی ئەزەليی نەگۆڕ.
چارەنووسی وجودی ئەگەرچی بەتۆخی چارەنووسی تاکەکان دەستنیشانناکات وەک چارەنووسی میتافیزيکی بەڵام هێڵە گشتییەکانی دەستنیشاندەکات. نمونەی چارەنووسی وجودی وەک ئەوەی "مرۆڤ لە ئەزەلەوە تەنیایە"، "مرۆڤ بە سرووشت خۆپەرست و دڕندەیە"، "ژیان پووچە یان ژیان ئازارچه‌شتنه" و چەندە کڵێشەی تری لەم جۆرە کە ئاماژەن بۆ چارەنووسێکی وجوديی تاکەکان. بەو مانایەی لەو دیو ویست و ئارەزووی خۆیانەوەیە.
باشترین نمونەی ئەمەش دەرکەوتنی سەرەتایی عەقیدەی بودایە کە عەقیدەیەکی فەلسەفی دەخاتەڕوو. کرۆکی فەلسەفەی بودا، مانیفێستبوونی چارەنووسی وجودییە. لەلای بودا کە دواتر لەلای شۆپنهاوەریش هەمان شتە؛ ئەوە خودی ژیان و وجودە کە هەڵگری ئازار و بەدبەختیین. بودا لەڕێگەی نەفيی ئارەزوو و دواجار نەفيی دونیاوە ڕزگاری لەو دۆخە پێشنیاردەکات و شۆپنهاوەر لەڕێگەی نەفيی ویستی ژیانەوە، ئەو کارە دەکات.
چارەنووسی وجودی، سەمپتۆمە بو پارادایمی چینایەتی کە کۆمەڵگا چینایەتییەکانی تێدا دێتەبوون. وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، کۆمەڵگای چینایەتی چارەنووسی تاکی تيا وەک چین دەستنیشاندەبێت و چارەنووسی کۆمەڵیش تێیدا هەڵدەوەشێتەوە و پارچەپارچە دەبێت و بوونی نامێنێت. لەم پنتەوە چارەنووسی وجودی ناوێکی ترە بۆ چارەنووسی چینە جیاوازەکان کە لە تاکەکاندا بەرجەستەدەبێت. بەدەربڕینێکی تر، چارەنووسی چینەکان یان وەک مارکس ئاماژەی پێدا، بوونی کۆمەڵایەتيی تاکەکان لەناو چینەکاندا دەستنیشان و یەکلادەبێتەوە. بەم پێیەش چارەنووسی چینەکان دەبێتە چارەنووسی تاکەکان.
نەبوونی ڕوانگەی ماتریاڵیستی لەمەڕ مێژوو، بووە هۆی ئەوەی کە ڕوانگە ئایدیاڵیستییەکانی تر، پەیوەندییەکانی مرۆڤ لێکبداتەوە و دەرفەت بۆ پەیدابوونی چارەنووسی میتافیزيکی و وجودی بڕەخسێت و لە مێژوودا دەرکەوێت.
٣- چارەنووسی چینایەتی
چارەنووسی چینایەتی، ڕاستەوخۆ پەیوەنديی هەیە بە دابەشبوونی کۆمەڵگا بەسەر چینەکاندا کە لەئەنجامدا، ناکۆکيی ئەنتاگۆنیستی لەنێوان چینە ناکۆکەکاندا دێتەئاراوە. بەدەربڕینێکی تر، لەگەڵ پەیدابوونی خاوەندارێتيی تایبەتدا، چینایەتی درووستدەبێت. گرووپێک دەبنە خاوەنی کەرەستەکانی بەرهەمهێنان و هێزەکانی بەرهەمهێنان لەڕێگەی خاوەندارێتيی تایبەتەوە قۆرخدەکەن. ئەم گرووپە دەبێتە چینی باڵادەست و ڕوانگە و ئایدیای خۆی بەسەر چینەکانی تردا دەسەپێنێت.
چارەنووسی چینایەتی؛ چارەنووسی چینە جیاجیاکانی کۆمەڵگا چینیایەتییەکانە. تاکەکانی چینێکی دیاریکراو دەبنە هەڵگری چارەنووسی چینە دیاریکراوەکە. بۆ نمونە تاکێک کە لە چینێکی جوتیاردا لەدایكدەبێت بەبێ ئەوەی خۆی ئارەزووی لێ بێت یان بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە هەڵبژاردنێکی هەبێت؛ چارەنووسی دەستنیشان و یەکلادەبێتەوە و چارەنووسی چینە دیارکراوەکە بەسەریدا دەسەپێت کە لەم نمونەدا چینە دیاریکراوەکە چینی جوتیار بوو.
"جوتیاربوون"، "کرێکاربوون"، "بۆرژوابوون" یان هەر بوونێکی چینایەتيی تر، چارەنووسی وجودی یان چارەنووسی بایۆلۆژيی نییە؛ بەهەمان شێوە چارەنووسێکی یەزدانی یان میتافیزيکیشى نییە. بەدەربڕینێکی تر، لە جیناتی هیچ کەسێکدا ئەوە دیارینەکراوە کە هەڵگری چ بوونێکی کۆمەڵایەتی بێت. بەڵکو تەواو به‌پێچەوانەوه وەک مارکسيش ئاماژەی پێداوه، هەموو بوونێکی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگا و لەڕێگەی چینەکانەوە دەستنیشاندەکرێت و ڕەنگڕێژ دەبێت.
لە کۆمەڵگای چینایەتیدا، چارەنووسی کۆمەڵ هەڵدەوەشێتەوە و دابەشدەبێت بەسەرچینەکاندا و پەیوەندییەکانی چینەکانیش لە تاکەکاندا ئەکچواڵ و بەرجەستەدەبێت و بوونێکی چینایەتی بەسەریدا دەچەسپێت. لەم پنتەوە چارەنووسی تاک ڕەنگڕێژ و دەستنیشاندەبێت. ئەمەش بەمانای ئەوە دێت کە بەشێوەیەکی گشتی لە کۆمەڵگای چینایەتیدا، تاکەکان بە هیچ جۆریک ئازاديی هەڵبژاردنی بوونی کۆمەڵایەتیان نییە؛ بەڵکو ئازاديی مومارەسەکردنی چارەنووسی چینایەتیيان هەیە. بۆ نمونە، بەگشتی کرێکارێک نەک هەڵبژاردن بەڵکو دەرفەتی ئەوەشی نییە ببێتە خاوەنى کارگەیەک یان ببێتە سەرمایەدار.
٤- چارەنووسی هیرارکی
چارەنووسی چینایەتی، تا نیوەی سەدەی بیست بەتۆخی کاری دەکرد و بوونی کۆمەڵایەتيی تاکەکانی دەستنیشان و ڕەنگڕێژدەکرد. بەڵام پاش ئەوە فۆرمی چینایەتی گۆڕا و بەشێوەی ڕاستەوخۆ چینایەتی دەرناکەوێت و بەرجەستەنابێت. ئەمە بە مانای ئەوە نایەت کە چینایەتی کەم بووبێتەوە بەڵکو بەپێچەوانەوە لە هەموو سەردەمێک زیاتر بووە بەڵام لەگەڵ ئەوەی کە زیاد هاوکات شاراوەش بووە و بەجۆرێکی تووشی فۆرمگۆڕین بووە. بەدەربڕینێکی تر، ناکۆکيی سەرەکيی نێوان خاوەندارێتيی تایبەت و کۆهێزی بەرهەمهێنان چیدی ڕاستەوخۆ چینایەتيی بەرچاو درووستناکات.
لە ئێستادا فۆرمێکی تەواو مەترسیدارتر لە چارەنووسی چینایەتی پەیدابووە، ئەویش بریتییە لە چارەنووسی هیرارکی. دابەشکاری و جیاکاری لە چارەنووسی هیرارکیدا زیاتر تۆخبووه‌تەوە و کەلێنەکان زیاتربووە بەڵام بە هەمان ئەندازەش پرۆسەکە بە نادیاری و ناڕاستەوخۆ ئەنجامدەدرێت. بەجۆرێک كه تاکەکان لە وەهمی ئازاديی هەڵبژاردنی چارەنووسدا دەژین. بەڵام ئەمە پێچەوانەکەی ڕاستە، بەو مانایەی هەر تاکێکی هەر ڕیزبەندييه‌کی هیرارکی لەناو هەمان ڕیزبەنديی هیرارکیدا ئازادە چیدەکات، نەوەک بیەوێت ئەو ڕیزبەندييە هیرارکییە ببەزێنێت.
بەدرێژایی پارادایمی چینایەتی، چەندین فۆرماسیۆنی کۆمەڵایەتی کاری کردووە، کە دواهەمینیان سەرمایەدارییە. سیستەمی سەرمایەداری لە ئێستادا لە کۆپەیوەنديی چینایەتی-هیرارکیدا مانیفێستدەبێت. چارەنووسی ئێستای تاکەکانی ناو سیستەمی سەرمایەداری، چارەنووسی هیرارکییە. چارەنووسی هیرارکی، زۆر بەتۆخی، هەڵبژاردنەکانی تاک دەستنیشان و ڕەنگڕێژدەکات. لە سیستەمی سەرمایەداريیدا چارەنووسی کۆمەڵ وەک کۆمەڵگا چینایەتییەکانی پێشووتر هەڵدەوەشێتەوە و بەدئاراستە دەکرێت.
بەرجەستەبوونی ئاشکرای هیرارکییەتی سیستەمی سەرمایەداريی دوایین، لە هیرارکییەتی کاڵاکاندا دەبینین. بۆ نمونە نرخی پێڵاو لە ٦ دۆلارەوە هەیە بۆ ٦٠ هەزار دۆلار[4] یان نرخی ژەمێک خواردن لە ٢ دۆلارەوە هەیە بۆ ٢٥ هەزار دۆلار[5]یان نرخی ئۆتۆمبێل لە ٣ هەزار دۆلارەوە هەیە بۆ زیاتر لە ٣ ملیۆن دۆلار[6] و ... هتد. ئەگەر جیاوازيی نێوان نرخی هەرزانترین و گرانترین پێڵاو وەرگرین ئەوا جیاوازییەکە بریتییە لە ١٠ هەزار پلە. ئەمەش لانیکەم ئەوە دەگەيه‌نێت کە ئەم سیستەمی نرخدانانە توانستی ئەوەی هەیە بۆ کاڵایەکی دیاریکراوی وەک پێڵاو، تاکەکان پۆڵێنبەندی و پلەبەندی بکات بەسەر ٥ هەزار تاکی جیاوازدا، کە ئەمەش ئاماژەیە بۆ ناعەدالەتی و نایەکسانییەکی ئێجگار گەورە.
چارەنووسی هیرارکيی تاکێک بەم شێوە دەستنیشان و ڕەنگڕێژدەبێت؛ بۆ نمونە کەسێک کە لە ڕیزبەنديی هیرارکيی پێڵاوی ٦ دۆلاريیدا پۆڵێنبەندی و پلەبەندی کراوە ئەوا هەرگیز ناتوانێت بڕواتە ناو ڕیزبەنديی هیرارکيی پێڵاوی ٦٠ هەزار دۆلارییەوە و پێڵاوی ٦٠ هەزاری دۆلاری لە پێ بکات. ئەم هاوکێشەيه بۆ هەموو کاڵاکانی تريش ڕاستە. لە سەردەمی چارەنووسی هیرارکی و سەرمایەداريی دواییندا ناعەدالەتی گەيشتووە بە لوتکە و دیکتاتۆریەتی کاڵاکان حوکمی مرۆڤەکان دەکەن و شوناس بە مرۆڤەکان دەبەخشن.
مارکس دوو سەدە پێش ئێستا، بەقووڵی هەستی بەم چارەنووسە تاریکەی مرۆڤ کرد کە دیکتاتۆریەتی کاڵاکان حوکمی دەکەن و مرۆڤ لە هەموو بەها مرۆییەکان دادەماڵرێت؛ بۆیە مارکس "کۆمۆنیزم"ـی خستەڕوو کە بەر بەم کارەساتە دەگرێت. کۆمۆنیزم واتە هەڵوەشاندنەوەی خاوەندارێتيی تایبەت و سەرپێخستنی خاوەندارێتيی گشتی کە دواجار بە هەڵوەشاندنەوەی چینایەتی کۆتاییدێت. لە سەدەی بیستدا تا ڕادەیەک سەرەتایەک لە کۆمۆنیزم جێبەجێکرا و بینەری دوو ئەزموونی گەورەی سۆڤیەت و چینی سەردەمی ماو بووین. سەرەڕای هەڵە و کەموکوڕییەکانیان، ئەزموونی پرشنگداری کۆمەڵگای عەدالەتخوازی و یەکسانیخوازی بوون. تەنانەت مێژوونوسە بۆرژوازییەکانیش پێ لەوە دەنێن کە ئەزموونی سۆسیالیسيتی سەردەمی ماوتسی تۆنگ، یەکسانیخوازترین کۆمەڵگای جیهان بوو.
لە کۆمۆنیزمدا بەپێچەوانەی کۆمەڵگا چینایەتییەکانەوە، چارەنووسی تاک دیاری و ڕەنگڕێژناکرێت و بە ئازادی، چارەنووسی خۆیان هەڵدەبژێرن و لە بەرانبەردا چارەنووسی کۆمەڵ دەستنیشاندەکرێت و چینایەتی هەڵدەوەشێتەوە و کۆمەڵگایەکی یەکسانیخواز، ئاوەداندەکرێتەوە.